Competentiegerichte taaldidactiek

COMPETENTIEGERICHTE TAALDIDACTIEK

Henk Huizenga en Rolf Robbe

Inleiding

Kun je studenten op een competentiegerichte manier de taaldidactiek bijbrengen? Met taaldidactiek bedoelen we het kunnen lesgeven in alle domeinen van het vak Nederlands: spreken en luisteren, lezen en schrijven. Bij competentiegericht opleiden streven we naar

een sterke verbinding tussen praktijk, theorie(en) en de persoon van de leerkracht;
studenten die weten aan welke competenties ze moeten werken en die bijvoorbeeld via assessments helder in beeld hebben in hoeverre ze voldoen aan de vereiste kwaliteiten;
een programma met een duidelijke afstemming tussen theorie en stage;
studenten die door voortdurende reflectie op hun eigen kunnen leren hun sterke en zwakke punten te benoemen en nieuwe leerdoelen te stellen.

In deze bijdrage schetsen we een mogelijkheid om deze doelen in de praktijk te brengen rond de taaldidactiek, in de meeste Pabo's een behoorlijk groot onderdeel van het programma (vgl. ook Koersen op Meesterschap. Expertgroep Kwaliteit lerarenopleiding primair onderwijs, oktober 2004). We gaan in op het werken met kenmerkende situaties, de verschillende competentieniveaus en de toetsvormen die je kunt hanteren om het niveau van studenten vast te stellen. In deze bijdrage blijven we noodgedwongen vrij kort. Wie meer wil weten, kan ons altijd om meer vragen.

1 Kenmerkende situaties

Bij het vormgeven van competentiegerichte taaldidactiek maken we gebruik van kenmerkende situaties. Een kenmerkende situatie beschrijft een frequent voorkomende en relevante situatie, in dit geval binnen het schoolvak taal, zoals het verzorgen van een les waarin kinderen een spellingregel leren hanteren. Het uitvoeren van een kenmerkende situatie veronderstelt de inzet van vakspecifieke competenties die zichtbaar worden in het handelen van studenten, bijvoorbeeld het verzorgen van een instructie, hanteren van werkvormen en het kunnen beoordelen van de prestaties van leerlingen.

De kenmerkende situaties zijn concentrisch opgebouwd waarbij de beheersing van een volgende niveau veronderstelt dat de student ook de competenties van een lager gelegen niveau beheerst.

Competentiegerichte taaldidactiek - Henk Huizenga en Rolf Robbe 129

De kenmerkende situaties hebben verschillende functies zoals:

ze waarborgen de beroeps-/praktijkgerichtheid van de opleiding (het curriculum wordt grotendeels geschreven rond de kenmerkende situaties);
ze bepalen grotendeels het stageplan en het toetsplan (er worden kenmerkende situaties getoetst en geen modulen of cursussen);
ze sturen het leren van studenten die er hun stagedoelen mee aantonen.

2 Niveaus

De kenmerkende situaties hebben we verdeeld in vier niveaus:

1 Methodelessen verzorgen (Werken met een eenvoudig onderwijsontwerp)

Je kunt les geven in de verschillende domeinen van Nederlands aan de hand van een methode.

2 Zelf lessen ontwerpen

Je kunt zelf een didactische route ontwerpen om kinderen verder te ontwikkelen in de verschillende domeinen van Nederlands.

3 Adaptief werken

Je kunt een door jezelf ontworpen didactische route zo afstemmen op de aanwezige verschillen in niveau, interesse, leerstijlen en tempo dat alle kinderen in de groep verder komen in hun ontwikkeling in de verschillende domeinen van Nederlands.

4 Lessenseries en thematisch werken

Je kunt vanuit een verantwoorde visie op taalonderwijs in een serie taalactiviteiten doelgericht werken aan de ontwikkeling van kinderen en die activiteiten thematisch integreren met andere schoolvakken.

Binnen elk niveau spelen de volgende aspecten een rol (zie ook De Munnik & Vreugdenhil 2001, hfs. 4)

verantwoorden;
beginsituatie bepalen;
doelstelling bepalen;
didactische route bepalen;
motiveren;
instructie geven;
werkvormen gebruiken;
materialen gebruiken
evalueren.

Voor elk competentieniveau zijn deze aspecten in opklimmende complexiteit geformuleerd. Zie het schema hierna (Huizenga & Robbe 2005, hfs. 4).

30 I Competentiegerichte taaldidactiek - Henk Huizenga en Rolf Robbe

Niveau Aspect	Niveau 1 Methode lessen verzorgen	Niveau 2 Zelf lessen ontwerpen	Niveau 3 Adaptief werken	Niveau 4 Lessenseries geven en thematisch werken
Verantwoorden	Je plaatst een	Je kunt	Je kunt de	Je verantwoordt
	les binnen het	verantwoorden	keuzes die je	je visie op taal-
	concept van de	wat de	maakt verant-	onderwijs en
	methode.	(onderwijskun-	woorden vanuit	relateert die aan
		dige) relevantie	taaldidactische	het school-
		is van de taal- activiteit.	criteria.	concept.
Beginsituatie	Je bepaalt de	Je bepaalt welke	Je beschrijft de	Je beschrijft de
bepalen	beginsituatie op	taken de	specifieke	beginsituatie
	basis van de	kinderen al	beginsituatie en	ten aanzien van
	methode.	beheersen.	de verschillen in interesse, ontwikkeling en tempo.	verschillende taalactiviteiten en vakgebieden en kunt die op elkaar betrekken.
Doelstelling	Je benoemt wat	Je formuleert de	Je past de	Je formuleert
bepalen	je kinderen wilt	doelen die je	doelen aan aan	meervoudige
	leren in een les.	met een	de specifieke	doelen op
		specifieke groep	beginsituatie	proces- en
		wilt bereiken.	van de groep.	productniveau waaruit blijkt dat je de kinde- ren verder brengt in hun ontwikkeling.
Didactische	Je hanteert de	Je ontwerpt een	Je ontwerpt	Je ontwerpt een
route bepalen	didactische	didactische	een didactische	didactische
	route van de	route.	route waarbij	route voor
	methode.		je rekening houdt met de verschillen tussen de kinderen.	meerdere activiteiten waarbij je de leerstof ordent naar moeilijk- heidsgraad en verbindt met andere vakgebieden.

Competentiegerichte taaldidactiek - Henk Huizenga en Rolf Robbe 31

Motiveren	Je neemt de	Je bedenkt een	Je betrekt in je	Je bedenkt een
	inleiding uit de	motiverende	inleiding alle	motiverende
	methode over	inleiding.	kinderen bij de	startactiviteit op
	of past die aan.		les door een beroep te doen op hun interesses en leerstijlen.	het thema en bent in staat om kinderen te motiveren tot vervolg- activiteiten.
Instructie geven	Je geeft	Je bedenkt een	Je past je	Je faseert je
	instructie	effectieve	instructie aan	instructie of
	volgens de	instructie.	bij de verschil-	geeft op basis
	aanwijzingen		len in de	van de speci-
	van de methode.	instructie.	groep. kinderen	fieke vragen van
Werkvormen	Je hanteert de	Je kiest werk-	Je kiest werk-	Je kiest gaande
gebruiken	werkvormen die	vormen die de	vormen die een	het onderwijs-
	in de methode	kinderen in	beroep doen op	proces werk-
	worden aanbe-	staat stellen zich	verschillende	vormen die
	volen.	de leerstof eigen te maken.	leerstijlen.	passen bij de leervragen van kinderen.
Materialen	Je gebruikt de	Je kiest of	Je kiest	Je kunt
gebruiken	materialen die	maakt	materialen die	materialen
	in de methode	materialen die	een beroep	flexibel inzetten
	worden aanbe-	de kinderen in	doen op de	afhankelijk van
	volen of je	staat stellen	verschillende	het onderwerp
	maakt een	zich de leerstof	leerstijlen van	en de leer-
	verantwoorde	eigen te	kinderen.	vragen van
	keuze daaruit.	maken.		kinderen
Evalueren	Je gebruikt de	Je ontwerpt een	Je stelt op basis	Je evalueert
	toets of de	toets of	van observatie	proces- en
	observatiecriteria	observatiecriteria	of tussentijdse	productdoelen
	van de methode.	waarmee je	toetsing je	en formuleert op
		kunt nagaan of de kinderen de leerstof beheersen.	onderwijs bij.	basis daarvan het vervolg op je onderwijs- activiteiten

32 I Competentiegerichte taaldidactiek - Henk Huizenga en Rolf Robbe

3 Kenmerkende situaties voor de lijn Nederlands

Voor de lijn Nederlands kan de student werken met de kenmerkende situaties zoals die in het schema hierna zijn weergegeven op de vier hiervoor beschreven niveaus. In de eerste en tweede kolom staan een korte en iets langere omschrijving van de kenmerkende situatie, in de derde kolom de cursus die opleidt voor deze situatie. Daarnaast staan de bronnen die studenten kunnen hanteren om de voor de situatie noodzakelijke kennis op te doen en in de laatste kolom staat de wijze waarop wordt vastgesteld of een student over voldoende competenties beschikt om naar een volgend niveau te kunnen gaan.

Ã‚Â

korte omschrijving ing 1 werken met	beschrijving kenmerkende situatie rot sus	mogelijke toets I bronnen
een eenvoudig onderwijsontwerp
Beginnende	Je ontwikkelt de geletterdheid bij	Taalonderwijs met een	Competentie-	Schriftelijke toets
geletterdheid	kinderen uit de groepen 1- 3 door activiteiten als interactief voorlezen, begeleiding in de leesschrijfhoek, het	methode	gericht taalonderwijs	taalonderwijs
	uitvoeren van taalspelletjes of het verzorgen van lessen aanvankelijk		Spellingkracht	Spelling eigen vaardigheid
	lezen met behulp van een methode.	Spelling eigen vaardigheid	reader
	Je geeft op een interactieve manier taalonderwijs.
Werken met	Je verzorgt taalonderwijs met behulp	Onderwijs ontwerpen
een	van een spellingmethode, taalmethode	(algemeen)		Portfolio
taalmethode	en leesmethode. Je bent in staat de didactische route uit de methode te hanteren of op onderdelen aan te passen.		(algemeen)	(algemeen) Assessment
2 zelfstandig lessen ontwerpen
Spreken/	Je geeft een les spreken/ luisteren	Begeleiden van mondelinge	Taal &	Portfolio
luisteren	waarbij een vorm van samenwerkend leren wordt toegepast. De werkvormen worden gekoppeld aan een didactische route.	taalontwikkeling	Didactiek Spreken/ luisteren Taal &	(algemeen)
Taalontwik-	Je begeleidt de mondelinge		Didactiek
keling bij kleuters	taalontwikkeling van kleuters door verschillende activiteiten. Je sluit aantoonbaar aan bij hun zone van naaste ontwikkeling.		Taal en kleuters

Competentiegerichte taaldidactiek - Henk Huizenga en Rolf Robbe 133

Aanvankelijk	Je ontwerpt en geeft in groep 3 een	Aanvankelijk lezen	Taal &	Schriftelijke
lezen	interactieve les aanvankelijk lezen. In		Didactiek	toets
methodeles	de les wordt een nieuw woord aangeleerd en met verschillende		Aanvankelijk & Technisch	taalonderwijs
	verwerkingsmaterialen gewerkt.		lezen	Portfolio
	Je maakt gebruik van verschillende instructieprincipes en kunt problemen van leerlingen benoemen in termen van leesstrategieën en deelvaardigheden van het lezen.			(algemeen)
Taalbe-	Je geeft een les taalbeschouwing over de	Taalbeschouwing	Taal &
schouwing	functie en de gebruikswaarde van taal of over een taalkundig begrip. Je hanteert hierbij het stappenplan voor het aanleren van begrippen.		Didactiek Taalbe- schouwing
Grammatica	Je verzorgt een les grammatica, waarin	Grammatica eigen	Praktische	Eigen
	je de kinderen een nieuw grammaticaal	vaardigheid	cursus	vaardigheid
	begrip aanleert in het kader van de woordbenoeming of de zinsontleding.		zinsontleding	grammatica
	Je hanteert daarbij het stappenplan voor het aanleren van grammaticale begrippen. Je speelt in je instructie in op de moeilijkheden in de leertaak. Je maakt gebruik van het materiaal van de taalmethode, past dit waar nodig aan of vult dit aan met zelf ontworpen materiaal.
3 adaptief werken
Leesbevorde-	Je stimuleert het leesgedrag van kinderen	jeugdliteratuur	Leren lezen	Essay
ring	en maakt daarbij gebruik van verschillende		laten lezen
	werkvormen en activiteiten. Je houdt rekening met de verschillen tussen kinderen in leesvaardigheid en interesse.		Studieboek	Portfolio (algemeen)
Spelling	Je kunt de spellingvaardigheid van	spellingdidactiek	Taal &	Schriftelijke
	kinderen begeleiden voor de onverander- lijke woorden en de werkwoordsspelling.		Didactiek Spelling	toets taal
	Je houdt daarbij rekening met de leer- stijlen van de kinderen en de individuele verschillen in een groep. Je vult het methode materiaal aan met zinvolle oefeningen en zorgt voor een functionele toepassing.			Portfolio (algemeen)
Schriftelijke	Je bent in staat de lees- en schijfvaardigheid	Begeleiden van	Taal &	Portfolio
taalvaardig-	van kinderen te stimuleren in functionele	gevorderde geletterdheid	Didactiek	(algemeen)
heid	schrijfsituaties. Waar nodig geeft je proces- gerichte instructie op de deel vaardigheden van het begrijpend lezen en stellen. Je schakelt zo mogelijk de computer in. Je houdt rekening met de niveau verschillen tussen kinderen en sluit aan bij de behoef- ten van anderstalige leerlingen. Je analy- seert op basis van de schrijf producten van kinderen met welke aspecten van het stellen er nog problemen zijn en geeft schrijftips aan individuele kinderen.		Stellen Taal & Didactiek Begrijpend lezen

34 I Competentiegerichte taaldidactiek - Henk Huizenga en Rolf Robbe

LUS	Je neemt in een klas een LVS-toets voor	Zorgverbreding	Taal &
(leerling-	taal en rekenen af. Op basis van de analyse	(algemene cursus)	Didactiek
volgsysteeem)	van de toetsgegevens stel je je onderwijs bij en neem je vervolgtoetsen af. Op grond hiervan maak je een handelingsplan en neemt de verantwoordelijkheid voor de uitvoering hiervan. Je overlegt met externe deskundigen over de remediering.		Aanvankelijk & Technisch lezen Taal & Didactiek Spelling Protocol leesproblemen en dyslexie
			DTLAS
			(Diagnostiek van technisch lezen en aanvankelijk spellen)
4 geïntegreerd en thematisch werken
Thematisch	Je stimuleert vanuit een anker/ onderwerp	Thematisch werken	Thema's en taal	Portfolio
taalonderwijs	uit de belevingswereld van kinderen verschillende taalvaardigheden in	(algemene cursus)	Taal leren op	(algemeen)
	functionele situaties. Je probeert spreken, luisteren, lezen en schrijven zoveel mogelijk te integreren. Je geeft proces- gerichte instructie naar aanleiding van gebleken tekorten en behoeften.		eigen kracht	Assessment (algemeen)
Woorden-	Je werkt binnen diverse vak- en vormings-	Woordenschatonderwijs	Taal & Didactiek
schat	gebieden systematisch aan de woorden- schatontwikkeling van kinderen. Hierbij maak je een beredeneerde selectie van de aan te leren woorden en werkt volgens de viertact voorbewerken, semantiseren, consolideren en controleren. Je gebruikt verschillende werkvormen, zoals een woordmuur, een woordenhoek en verschillende soorten oefeningen voor het consolideren.		Woordenschat

4 Toetsen

Bij elke kenmerkende situatie hoort een aantal toetsen.

Portfolio.

In de portfolio beschrijft een student welke kenmerkende situaties hij beheerst. Hij heeft daartoe een aantal claims geformuleerd (bijvoorbeeld: "Ik kan een goede instructie geven bij een zelf ontworpen spellingles") en bewijsmateriaal waarmee hij de claim kan aantonen. De portfolio-opbouw wordt begeleid door een tutor. In een Portfoliogesprek toont een student aan voldoende relaties te kunnen leggen tussen de kennis, de uitgevoerde praktijk en zijn eigen functioneren.

Eigen vaardigheid

In deze toets bewijst een student te beschikken over voldoende eigen vaardigheid, bij-

Competentiegerichte taaldidactiek - Henk Huizenga en Rolf Robbe 135

voorbeeld in het spellen of grammatica, om zelf lessen te kunnen ontwerpen en uit te voeren.

Schriftelijke toets

Een schriftelijke toets gaat na of een student over voldoende kennis (reproducerend) beschikt om bijvoorbeeld een les te ontwerpen.

Essay

Het essay biedt de mogelijkheid te toetsen of een student in staat is zijn eigen mening en visie te verwoorden.

Assessment

In een assessment (veelal een bezoek in de stage) laat een student zien dat hij de taal-specifieke competentie beheerst. In het assessment worden ook overstijgende competenties als presenteren, leidinggeven en contact leggen met kinderen beoordeeld.

Naast deze toets- en instructieonderdelen zijn er vanzelfsprekend in de rest van het curriculum ook programmaonderdelen die bijdragen aan het competent worden in taal, met name binnen het pedagogisch en didactisch kijkvenster (zoals de Stichting Beroepskwaliteit Leraren dat onderscheidt) leren lessen ontwerpen, klassenmanagement en samenwerkend leren.

5 Tot slot

In deze bijdrage hebben we in kort bestek een mogelijkheid uiteengezet om competentiegericht te werken aan de vaardigheid van studenten in de taaldidactiek. Dat is grotendeels gebaseerd op ons boek Competentiegericht taalonderwijs en wordt momenteel in de praktijk gebracht binnen de deeltijdvariant van de Pabo van de Gereformeerde Hogeschool in Zwolle. Voor vragen of opmerkingen kun je terecht bij rrobbe@gh-gpc.nl

Literatuur

Huizenga, H. & R. Robbe (2005), Competentiegericht Taalonderwijs. Groningen: Wolters Noordhoff.

Munnik, C. de & K. Vreugdenhil (2001), Onderwijs Ontwerpen. Groningen: Wolters Noordhoff.

Koersen op Meesterschap (2004), Expertgroep Kwaliteit lerarenopleiding primair onderwijs. Uitgave Landelijk Overleg Lerarenopleiding Basisonderwijs.

36 I Competentiegerichte taaldidactiek - Henk Huizenga en Rolf Robbe

Labels

Dit artikel is onderdeel van

Onderdeel van