De recensie als invalshoek bij de bespreking van het werk van Kristien Hemmerechts

Nicole Rowan

DE RECENSIE ALS INVALSHOEK BIJ DE BESPREKING VAN HET WERK VAN KRISTIEN HEMMERECHTS 1

Al wie tot het ras van gecultiveerd mens wenst te behoren, leest geregeld in dagbladen en tijdschriften kritieken over films, muziek, toneel, literatuur... en interviews met de makers van deze cultuurprodukten. De lezer doet dit in de eerste plaats om informatie te verzamelen, meer bepaald om te weten wat het aanbod is, of het de moeite loont naar die film of dat toneelstuk te gaan kijken, naar een concert te gaan luisteren en/of een bepaalde plaat te kopen, een bepaald boek te lezen. Bovendien wil de lezer ook weten waarom hij dit al of niet zou moeten doen. Voor de literatuur - en wellicht ook voor de muziek, maar daarin ben ik leek - komt er nog een dimensie bij, m.n. hoe moet ik lezen?. Die extra-dimensie is het gevolg van het feit dat lezen een complexere en meer technische activiteit is dan het snelle en dus noodzakelijkerwijze oppervlakkigere kijken. Verder moet vermeld dat de literaire kritiek, naast het verstrekken van informatie aan de lezer, ook de smaak van die lezer vormt.

1. De literaire kritiek in het literatuuronderwijs

Je zou bijgevolg kunnen verwachten dat literaire kritiek veel gebruikt wordt in het literatuuronderwijs. De drie functies van de literatuurkritiek - informeren, interpreteren, evalueren - passen immers volkomen in het didactische proces. Toch blijkt dat tot voor kort het lezen van literaire kritieken met de leerlingen zeer zelden aan bod kwam. Dit is des te bevreemdender omdat de leraar zelf, bij de voorbereiding van zijn lessen, op zoek gaat naar exemplarische en vaak zelfs gecanoniseerde interpretaties en evaluaties van literaire teksten. Zelden echter geeft hij de bronnen aan waaruit hij zijn kennis haalt, zodat bewust of onbewust, bij de leerling de indruk wordt gewekt dat de leraar het allemaal zelf gevonden heeft. De kennis en kunde overstijgt in die mate de capaciteiten van de leerlingen, dat zij, in de overtuiging geen zinvolle bijdrage te kunnen leveren bij het interpreteren en evalueren, gedemotiveerd raken en afhaken. Vooral waar het hedendaagse auteurs betreft, is de leraar voor zijn achtergrondkennis aangewezen op literaire kritieken. Als hij ervoor wil zorgen dat zijn leerlingen, eens ze niet meer aan zijn goede zorgen zijn toevertrouwd, blijven deelnemen aan het literaire leven, dan moet hij, i.p.v. zijn bronnen voor hen verborgen te houden, hen zelf laten kennismaken met de literaire kritiek.

Een bijkomend voordeel is dat leerlingen zo in contact gebracht worden met exemplarische manieren van lezen. Sommige leraren zien hierin echter een nadeel. Gesug-

243

gereerde interpretaties zouden het komen tot een eigen interpretatie en het vormen van persoonlijke waardeoordelen in de weg staan. Dit lijkt mij een drogreden. Leerlingen moeten opgevoed worden tot persoonlijk interpreteren en evalueren, want dit zijn geen vaardigheden die hen zullen aanwaaien. Uiteraard is het van essentieel belang dat de lectuur van recensies kritisch wordt aangepakt, dat de leerlingen leren niet zomaar klakkeloos te aanvaarden wat de criticus beweert. Vergelijking van teksten is hiervoor aangewezen. Belangrijk voor de leerlingen is de vaststelling dat de recensenten niet alleen geen eenduidig oordeel vellen, maar ook ver van onfeilbaar zijn. Dit zal de leerlingen er gemakkelijker toe aanzetten een eigen mening naar voor te brengen.

Tot nu toe heb ik het alleen gehad over de didactisch-psychologische verantwoording om literaire recensies in de klas te brengen. Daamaast zijn er ook didactisch-technische. Van een criticus wordt immers verwacht dat hij zijn interpretatie staaft met argumenten. Via recensies kunnen leerlingen dus geïntroduceerd worden in de beginselen van de argumentatieleer. Zij kunnen nagaan welke argumenten door de (semi-)professionele lezer worden gebruikt en op die manier leren een eigen argumentatie op te bouwen. Zo kan hen het onderscheid geleerd worden tussen emotieve, esthetische, morele, realistische, structurele... argumenten. Op die manier leren zij ook bepalen vanuit welk referentiekader de recensent opereert en kunnen zij eventueel nagaan in welke mate de sekse van de recensent hierbij een rol speelt.

Ook andere aspecten die gewoonlijk aan bod komen in het literatuuronderwijs kunnen via kritieken en interviews worden behandeld. Ik denk hier aan de literaire traditie waarin een auteur kan worden geplaatst, ook aan biografische informatie, vooral dan als er een duidelijke relatie kan aangetoond worden tussen leven en werk. Het voordeel is dat op die manier het verwerpelijke rollenpatroon van de actief-docerende leraar en de passief-luisterende leerlingen wordt doorbroken. De leerlingen kunnen immers zelf de informatie opsporen en tot een synthese verwerken.

Dit alles wou ik nu graag illustreren aan de hand van een praktisch voorbeeld, m.n. het werk van Kristien Hemmerechts. Gezien het actuele karakter van dit oeuvre is de leraar voor zijn achtergrondkennis immers aangewezen op recensies en interviews.

2. De roots van Kristien Hemmerechts

Bij het introduceren van een schrijfster als Kristien Hemmerechts, die zelf verklaart dat zij zich niet beschouwt als een exponent van een traditie in Vlaanderen (zie het artikel in De Standaard van 10 november 1990 n.a.v. de uitreiking van de driejaarlijkse staatsprijs aan Kristien Hemmerechts in oktober 1990)², maar wel Angelsaksisch gevormd is in functie van haar proefschrift, is het interessant - eventueel in samenwerking met de leraar Engels - Hemmerechts' bindingen met de Engelse literatuur na te gaan. Uitgangspunt hierbij kan het gesprek zijn dat Piet De Moor voerde met Kristien Hemmerechts en dat gepubliceerd werd in Knack (20 december 1989) onder

244

de titel 'Ontdek je grootmoeder'. Van de Engelse schrijfsters die Kristien Hemmerechts als haar literaire moeders en grootmoeders erkent, lijkt Jean Rhys, over wie ze haar doctoraatsproefschrift maakte, de interessantste aanknopingspunten te bieden.

Jean Rhys (1894-1979) is een Westindische creoolse schrijfster (uit de regio van de recente Nobelprijswinnaar Derek Walcott) die vijf romans en een aantal verhalen schreef. Haar bekendste werk is Wide Sargasso Sea (1966), waarin zij het verhaal van Charlotte Brontës klassieker Jane Eyre herschrijft vanuit het perspectief van Antoinette -bij Brontë Bertha Mason- Rochesters waanzinnige creoolse vrouw, opgesloten in een zolderkamer.³ Opvallend is de manier waarop het werk van Jean Rhys door de Angelsaksische kritiek wordt getypeerd: ze bouwde een reputatie op van subtiliteit en stijl, meer speciaal voor het exploreren van de pijn van gekwetste en verlaten vrouwen, ze creëerde een spookachtig landschap van angst en vrees, te vergelijken met wat Samuel Beckett doet in Waiting for Godot en T.S. Eliot in The Waste Land. Ze schreef pakkende maar koele romans en verhalen waar het understatement hoogtij vierde. In Good Morning Goodnight (1927) tekent zij een min of meer verdoofde en eenzame heldin. In The New York Review of Books heet het dat Jean Rhys een heel eigen greep heeft op de taal en een ongelooflijk vermogen om te kiezen tussen wat gezegd moet worden en wat onuitgesproken moet blijven. Rhys was een meesteres van de subtiele suggestie. Ze schreef grotendeels autobiografisch, over de vervreemding van alleenstaande mensen tegenover hun omgeving, de confrontatie van heden en verleden, de invloed van vaders op hun kinderen, het nuchtere bewustzijn van de vrouwelijke identiteit. Haar proza vertoont geen spoor van opwinding, het drama speelt zich altijd af buiten de tekst.

Het lijdt geen twijfel dat nagenoeg alles wat hier over Jean Rhys wordt gezegd, van toepassing is op Kristien Hemmerechts. Zelfs waar het specifieke romans betreft, is de overeenkomst treffend. Zo komt in Rhys' derde roman Voyage in the Dark (1934) een alleenstaande Anna voor die het moeilijk alleen kan rooien en het boek eindigt met een abortusscène. De Anna uit Een zuil van zout brengt aan het einde van het verhaal een doodgeboren kind ter wereld. Hiermee wil ik geenszins suggereren dat Kristien Hemmerechts Rhys zou geplagieerd hebben. Het ligt voor de hand dat wie zich jaren lang in het werk van een auteur verdiept, daar heel wat van absorbeert. Wat ik wel heb willen aantonen, is dat Jean Rhys ongetwijfeld Hemmerechts' literaire grootmoeder mag worden genoemd.

Voor elk van de elementen die gebruikt worden om Jean Rhys te typeren, kan door de leerlingen, in de vorm van 'pair-work' of groepswerk, de vergelijking met Kristien Hemmerechts worden uitgewerkt. Telkens leest een koppel of een groep leerlingen één van haar romans of verhalenbundels en spoort de aangehaalde elementen op. Voor de volledige klas brengt één lid van elk koppel of elke groep verslag uit over .de bevindingen. De klas krijgt de kans om hierop te reageren.

Na deze exploratie van Hemmerechts' 'roots', kan de volgende stap zijn het opsporen van de relatie tussen leven en werk. Leerlingen zijn meestal sterk geïnteresseerd in de

245

autobiografische elementen die voorkomen in romans en verhalen. Ook hier km vertrokken worden van een interview met Kristien Hemmerechts, eveneens verschenen in Knack (18 maart 1992). De aanleiding voor het gesprek was het verschijnen van Hemmerechts' nieuwe verhalenbundel Kerst en andere liefdesverhalen. In het interview is sprake van het eerste puur autobiografische verhaal dat Kristien Hemmerechts schreef en dat de wel zeer ironische titel Sprookje kreeg. Daarin gaat het over de dood van haar twee zoontjes. In het gesprek zegt Kristien Hemmerechts dat die gebeurtenissen in meerdere verhalen "eindeloos verborgen, versluierd en verhuld" terugkomen. Een mogelijke opdracht voor de leerlingen die vroegere werken van Kristien Hemmerechts hebben gelezen, is het opsporen van die verwijzingen en het nagaan van de verschillende manieren waarop de versluieringen gebeurden.

3. Thematiek en stijl in het werk van Hemmerechts

Ook voor de bespreking van inhoud, personages, thematiek en stijl in een aantal romans en verhalen, zou ik telkens willen vertrekken van specifieke recensies en aan de hand daarvan concrete suggesties doen voor de lespraktijk.

Een recensie die mij geschikt lijkt om de bespreking van de thema's uit Zonder grenzen aan te vatten, is die van Julien Weverbergh, verschenen in Het Laatste Nieuws onder de titel 'Kristien Hemmerechts: een allegorische roman' (16/17 maart 1991). Weverbergh bespreekt de vier thema's van de roman: 1. het gescheiden gezin; 2. "handig verborgen" het feminisme; 3. de nauwe verstrengeling van seksualiteit en godsdienst als basis van de menselijke samenleving; 4. incest. Voor elk van de thema's kunnen Weverberghs uitspraken geconfronteerd worden met de mening van de leerlingen. Aangezien een aantal van Weverberghs stellingen aanvechtbaar zijn, kan hieruit een interessante discussie ontstaan.

Ook de omgekeerde werkwijze is mogelijk. Na de lectuur van Zonder grenzen wordt aan de leerlingen gevraagd de in de roman behandelde thema's aan te geven en kort te bespreken. Daama volgt de confrontatie met Weverberghs recensie. Beide werkwijzen hebben hun voor- en nadelen. In het eerste geval hebben de leerlingen een soliede vertrekbasis voor hun discussie. In het tweede geval hebben zij een directe, persoonlijke inbreng van waaruit de confrontatie met de criticus kan worden aangegaan.

Weverberghs recensie kan ook gebruikt worden om in te gaan op Hemmerechts' stijl. Zo schrijft hij: "Veel lof verdient Hemmerechts voor de manier waarop zij haar verhaaltje (sic) suggereert. Zij werkt namelijk met tekens die de lezer moet duiden en/of interpreteren. " De leerlingen moeten via voorbeelden zelf kunnen vinden dat Kristien Hemmerechts de feiten uitbeeldt en op geen enkele manier direct tussenbeide komt. Op die manier krijgt de lezer alle ruimte voor een persoonlijke interpretatie. In het voorbijgaan kan de aandacht gevestigd worden op onjuistheden die wijzen op een slordige lectuur door de recensent.

246

Ook over de man/vrouw relatie kan één en ander uit het stuk van Weverbergh worden gehaald. Maar voor dit aspect lijkt een andere recensie meer geschikt, m.n. Frank Hellemans' bespreking van Zonder grenzen in Knack (27 maart 1991) onder de titel 'Liefde is twee vingers lang', waarbij terloops aan de leerlingen de functie van een ondertitel als: 'Kristien Hemmerechts schreef het scenario voor een burleske soap', kan worden gedemonstreerd. Een aantal passages kunnen uit de recensie gelicht worden, waarop niet alleen commentaar kan worden gegeven, maar die terzelfdertijd zeer geschikt zijn om na te gaan of en hoe nauwkeurig de leerlingen de roman hebben gelezen. Wellicht - en hopelijk - zal blijken dat ze hem zorgvuldiger gelezen hebben of minder boosaardig. Ik ben er nog altijd niet uitgekomen of ik Frank Hellemans m.b.t. Kristien Hemmerechts moet beschuldigen van incompetentie of boosaardigheid. Ik vermoed dat het eigenlijk om een combinatie van beide gaat.

Ik kies nu enkele passages, citaten dus uit Hellemans' recensie. "Na een stormachtige verhouding met Hannah Prat, een ex-terroriste... , besluit Viktor, de lady-killer op kousevoeten, dat het tijd wordt voor een rustig familieleven zonder slippertjes: 'En nu moet het afgelopen zijn, dacht hij. Ik heb twee bloemen van kinderen. Ik heb een prachtvrouw, vrienden en vriendinnen. Ik ben een gelukkig man. ' Wil Hemmerechts met dit bloemige happy end de mannelijke 'overwinnaar' ironisch in zijn blootje zetten? Of is. Hemmerechts sérieux inderdaad grenzeloos?" De leerling die het boek aandachtig gelezen heeft, zal onmiddellijk opwerpen dat het citaat uit Zonder grenzen niets met een happy end te maken heeft. Alhoewel het aan het eind van het boek geplaatst is, hoort het thuis in het jaar 1969, d.w.z. vele jaren vooraleer de geschiedenis van het gescheiden gezin wordt afgesloten. Het is weliswaar zo dat Kristien Hemmerechts de chronologie behoorlijk door mekaar haalt, maar zij zorgt ervoor dat de lezer niet misleid kan worden. Boven elk hoofdstuk wordt het jaar aangegeven waarin de gebeurtenissen uit dat hoofdstuk zich afspelen. Voor de misleiding zorgt Frank Hellemans. Want, ofwel kan hij niet lezen, ofwel kan hij niet tellen, ofwel zet hij de lezer bewust op het verkeerde been. Ik verdenk hem van het laatste, aangezien uit andere recensies waarin hij zich niet zo krampachtig 'anti' opstelt, blijkt dat hij helemaal niet zo onverstandig is. Hij is dus van slechte wil. Ik ben geneigd hem deze vorm van intellectuele oneerlijkheid kwalijk te nemen. In elk geval lijkt het mij niet oninteressant om de leerlingen, eventueel geholpen door de leraar, een dergelijke redenering (d.w.z. de mijne en niet de zijne) te laten voeren. Ze bevordert ongetwijfeld een kritische ingesteldheid bij het lezen van recensies.

Tweede citaat uit Hellemans' ('what's in a name') recensie: "Van de jaren zeventig switcht Hemmerechts naar de jaren tachtig en negentig [hij heeft het dus toch begrepen]... Ook de lokaties wervelen dat het een lieve lust is: van Brussel naar Parijs en Zaïre en Mexico en Frankrijk tot en met Gstaad waar de ravijn wacht op haar prooi..." Eerst en vooral kan aan de leerlingen gevraagd worden wat de gevoelswaarde is van dit laatste beeld. Het zal hen wellicht ook treffen als ouderwets en melodramatisch. Maar, hoe is Petra eigenlijk aan haar einde gekomen? Niet zomaar

247

tuimelend in een ravijn, maar onthoofd door een skikabel. Wat overigens niet belet dat hoofd en romp - gescheiden dan, en misschien ziet Hellemans hierin wel vanwege Hemmerechts een overdadig en naïef beklemtonen van de thematiek van de roman - in de ravijn terechtkomen.(4) Alleen wie de roman oplettend heeft gelezen, zal een dergelijk detail zijn bijgebleven.

Derde citaat: "waar Hemmerechts vroeger haar figuren geleidelijk aan bedekte onder een deken van bezwerende woorden - en de rest was zwijgen - is het hier een krakeel van jewelste geworden. Het voortdurende gebabbel van Joëlle, Marie-France e tutti quanti... " Het zal de oplettend lezende leerling niet ontgaan zijn dat de Marie-France die in de roman wordt opgevoerd een baby, hoogstens een peuter is, die normalerwijze nog niet kan praten, tenzij Hellemans denkt dat meisjes al pratend worden geboren. In elk geval legt Kristien Hemmerechts het wicht geen woord in de mond.

Met een laatste voorbeeld wou ik mijn diatribe tegen Hellemans afronden. Het is enigszins verschillend van de vorige omdat het niets te maken heeft met het testen van het al dan niet aandachtig gelezen hebben van de roman: "Hemmerechts heeft al langer dan vandaag te kennen gegeven dat ze nu eindelijk eens af wou van dat stigma van vrouwenliteratuur. Ze wou bewijzen dat ze ook nog wel iets anders kende dan de emotionele binnenkant van de femme fatale die als het ware onvrijwillig in haar eigen ongeluk wordt meegezogen. Ze zou bewijzen dat ze bijvoorbeeld ook over mannen kon schrijven of over sex of gewoonweg een spannend verhaal kon brengen." Het lijkt mij aardig de leerlingen te laten ontdekken dat Hellemans hier een impliciete definitie geeft van vrouwenliteratuur: ze gaat niet over mannen, niet over sex, en spannende verhalen heeft ze ook al niet voortgebracht. Het lijkt mij niet zo moeilijk aan de leerlingen te vragen uit hun lectuur voorbeelden te halen van vrouwenliteratuur waarin deze ingrediënten wel voorhanden zijn. Vermeldenswaard is wat Kristien Hemmerechts in het boven geciteerde interview uit Knack 'Ontdek je grootmoeder' over vrouwenliteratuur zegt: "Ik schrijf over de dood, de zwangerschap en over relaties. Maar ik schrijf niet over oorlog, voetbal of fallische faalangst. Blijkbaar is er een aantal onderwerpen dat in onze kultuur het etiket 'literair' heeft meegekregen. "

Laten we nu terugkeren naar de man-vrouw problematiek zoals die uit het werk van Kristien Hemmerechts naar voren komt en de visie van de leerlingen confronteren met die van enkele critici. Het spreekt vanzelf dat ik mij hier opnieuw zal beperken tot enkele voorbeelden.

Ik vertrek van een recensie over Zonder grenzen verschenen in De Volkskrant van 29 maart 1991. Ze draagt de titel 'De huisman en het hoertje' en ze is geschreven door Arnold Heumakers, ook een mannelijk recensent: "Wat Viktor in Hannah Prat ziet is minder duidelijk. Blijkbaar identificeert hij zich met het meisje... 'ik voel mij in jou, ik ben jou', schrijft hij haar op één van de laatste bladzijden van de roman. In haar geruïneerde leven weerspiegelen zich zijn eigen gevoelens van pijn en verdriet, waarvoor zijn huiselijke omgeving hardnekkig blind en doof wenst te blijven. Om die

248

reden is zij het die in feite Viktors huwelijk met Petra ondermijnt en de scheiding veroorzaakt - niet de française met wie Viktor er tenslotte vandoor gaat. "

Deze passage is niet alleen interessant om de discussie op gang te brengen over wie of wat de scheiding tussen Petra en Viktor veroorzaakt, maar voor het geheel van de problematiek van hun relatie. Een aantal vragen kunnen hier worden gesteld, bijvoorbeeld: Wat is er mis gegaan in de relatie en wanneer? Wat heeft het standenverschil ermee te maken? Wat heeft Viktors ongeval ermee te maken? Wat is het effect van Viktors slippertjes en van Petra's niet weten of negeren ervan, van haar zwijgen erover? Waarom neemt zij die houding aan? Is het zo dat alleen Petra en niet Viktor lijdt onder de scheiding? Met betrekking tot de laatste vraag kan verwezen worden naar een citaat uit Weverberghs recensie: "Het lijkt alsof dit scheidingsdrama alleen bij vrouwen hard aankomt, alsof mannen onkwetsbaar zouden zijn." Opnieuw bestaat de keuze tussen ofwel vertrekken van de recensie, ofwel de leerlingen eerst zelf hun mening laten zeggen. Waar het in essentie om gaat, is de confrontatie tussen beide.

Om de bespreking van Zonder grenzen af te sluiten kan een recensie gelezen worden die ik als zeer geslaagd zou willen karakteriseren, m.n. die van Reinjan Mulder in NRC Handelsblad van 22 maart 1991, getiteld 'Een prachtvrouw en bloemen van kinderen'. Het is interessant met de leerlingen na te gaan waarom die recensie geslaagd is. Hierbij kan zowel de inhoud als de systematische opbouw - exemplarisch voor de leerlingen -worden geanalyseerd. Onderwerp voor een klassegesprek kan de vraag zijn of het waar is wat Mulder schrijft: "De belangrijkste oorzaak van het ongeluk dat de personages treft is echter een aangeboren gebrek aan wilskracht. Dit is iets wat vooral de vrouwen kenmerkt. " Het is hierbij de bedoeling, zoals overigens bij de hele interactie, telkens het antwoord van de leerlingen te problematiseren, zodat dit noodzakelijkerwijze leidt naar reflectie. Bijvoorbeeld: indien het antwoord op bovenvermelde vraag ja is, dan wijst de leraar op Viktors gemakkelijk opgeven van zijn medische studies als gevolg van zijn ongeval. Is het antwoord nee, dan wordt verwezen naar het vrouwbeeld dat gegeven wordt in Een zuil van zout en Brede heupen. Ter compensatie kan aan de leerlingen gevraagd worden na te gaan welk beeld Kristien Hemmerechts van de man ophangt in Brede heupen. Voor wie geïnteresseerd is, het meest vernietigende is te vinden op pagina's 8 en 9.

Tot slot ga ik nog even in op Brede heupen met een recensie van Frank Hellemans i.v.m. de man-vrouw problematiek. Ze verscheen in Knack (mei 1989) onder de titel 'Heimwee'. Opnieuw kan verwezen worden naar het seksisme in de ondertitel: 'Twee zussen door het leven getekend: ook in haar tweede roman blijft Kristien Hemmerechts verder breien aan een neonaturalistische inventaris van 'femmes fatales'. ' De hele recensie verdient een kritische analyse, maar ik beperk mij hier tot één passage die door de leerlingen kritisch kan worden onderzocht: "Er zijn wat ironische standjes en een okkasionele lichtvoetige toets, wanneer de mannen 'om de hoek komen kijken, maar zij vervullen slechts de funktie van hors d'oeuvre, amuse-gueule, aangenaam intermezzo, kortom. "

249

Gaan de leerlingen ermee akkoord dat dit de visie op de man is in Brede heupen? Mij lijkt dit citaat een gedroomde gelegenheid om de leerlingen vertrouwd te maken met het begrip 'wishful thinking'. Verder kan aan de leerlingen worden gevraagd wat de man-vrouw relaties kenmerkt in deze roman. Aangezien Brede heupen een rechtstreekse variatie op en een uitbreiding is van Zusters uit de verhalenbundel Weerberichten, kan aan de leerlingen de opdracht gegeven worden na te gaan welke trekken van de zusters uit het verhaal terug te vinden zijn in de roman.

4. Besluit

De hierboven geschetste werkwijze is uitgetest in het volwassenenonderwijs en de respons was uitstekend. Het is de bedoeling dit Hemmerechts-project, naar analogie met een Hotz-project door mijn collega Soetaert samen met een aantal praktijkbegeleiders uitgewerkt, ook in te schakelen in de lerarenopleiding en in de klas te brengen.

Beide projecten draaien dus rond de literaire kritiek en thematiseren de confrontatie tussen het discours van de critici, de (semi-)professionele lezers, en dat van 'gewone' lezers, waarbij in de lerarenopleiding op twee niveaus wordt gewerkt, m.n. dat van de studenten-toekomstige leraren en dat van de leerlingen.

Beide projecten, samen met een aantal andere, kaderen in een onderzoeksproject dat op 1 oktober 1992 van start is gegaan. We zijn de mening toegedaan dat er een dringende behoefte bestaat aan onderzoek over de verschillende manieren waarop verschillende groepen lezers met teksten omgaan. Verschillende leesstrategieën genereren immers verschillende betekenissen.

Noten

Voor het theoretisch kader waarin deze bijdrage moet geplaatst worden, ben ik schatplichtig aan de gesprekken met en de geschriften van mijn collega Ronald Soetaert.

De recensies en interviews worden in bijlage toegevoegd.

Het thema van de waanzinnige vrouw, 'the madwoman in the attic' is een terugkerend thema dat in de feministische literatuurkritiek wordt bestudeerd. Het is eveneens het onderwerp van Charlotte Perkins. Gilmans The Yellow Wallpaper (1892) en van Emily Holmes Colemans The Shutter of Snow (1930).

4 Kristien Hemmerechts heeft zelf verklaard dat zij het Petra personage zo hartsgrondig beu was dat ze er definitief wou van af geraken. Onthoofding leek haar het meest probate middel.

250

Ogenschijnlijk is de nieuwe roman van Kristien Hemmerechts «Zonder grenzen» het verhaal van een gescheiden en uiteengevallen gezin. Victor en Petra trouwen in 1958, krijgen de tweeling Simon en Emilia, scheiden in 1972 nadat Victor zijn nieuwe vrouw Joëlle naar Parijs heeft gevolgd en de roman eindigt in 1990 bij de dood van Petra.

Kristien Hemmerechts

een allegorische roman

VLAAMSE KRONIJK 3 DOOR JULIEN WEVERBERGH

Kristien Hemmerechts: het verhaal van een scheiding 1 Foto loc.

De meest dramatische gebeurtenis uit het le-ten van Petra lijkt de scheiding te zijn. Op dat moment raapt de schrijfster dan ook de veneldraad van het lief en leed van deze doorsnee familie op en treden wij als lezers de roman binnen.

De inboedel wordt netjes verdeeld en Simon wordt aan de vader, het meisje Emilia aan de • moeder toevertrouwd. De schrijfster gebruikt vervolgens ruim 230 pagina's om treffende episodes uit het leven van haar anti-helden te vertellen. Het buitenechtelijk avontuur van Victor met de aan de rand van de Brusselse samenlaving levende Hannah Prat.• ex-revolutionair rijkeluiskindje. hoertje. drop: out en bedelares. wordt daarbij zeer uitvoerig uitgesponnen. Een landerige vakantie van de steenrijk geworden maar gescheiden Petra wordt in geur en kleur opgedist en de lezer reist eveneens met Emilia mee naar Mexico, Kaboel en Afrika, om haar op bladzijde 219 als arts zonder grenzen te ontmoeten.

Een macho

Kristien Hemmerechts heeft zich uiteraard niet tot het veenellen van deze anecdotes beperkt. want anders zou zij stuiverromans in de plaats van literatuur produceren. Haar tekst geeft aanleiding tot de ontwikkeling van stellingen en thema's en het tekenen van enige karakters.

WI rorcuk them„ liet ww tl.

hand : de roman behandelt de problematiek van het gescheiden gezin. Daar moet ik verder niets hij tekenen, met deze problematiek zijn de lezers vertrouwd. daar hebben vmuwentcliukn al teel aan getiteld. De vrouwen arm I lemenereehts kunnen deze scheiding niet verwerken. Vonral Etnilia. her werkelijke hoofdpersonage uit deze minus, lijdt diep. Of de mannen van het teloorgegane gezinnetje eveneens pniblemen hebben weet ik niet. Zij lijken mij onverschilliger. wat ons tot hel tweede en handig se:toeren thema van het hoek brengt : het feminisme. Van de maelm-Viettir kinnen wij

111 telIt• »iel ....1 Me, 1e. l..11..1

dan dat hij door alle vrouwen wordt aanbeden en als een soort' fokstier door het leven wandelt.

Seks en religie

Voor Hannah prat. -deze 'aria Macdalena» staat ergens achleloos geschreven. is Victor tzie de naam : de overwinnaar) •haar Halfgare Jezus Christus. Of moet ik zeggen God de Vader». Over het kind dat ze van Victor kriiern wi; • is de ene ware weg, di: weg -naar waarheid en licht. Oh mijn Ver-losbef. mijn Gouden Zoon, mijn Wonderkind•.

Hier mossen wij even halt houden en nadenken. Kristien Hernenereehts schrijft geen ijdele -woonlen neer, zij hoort hier het denk thema aan : de nauwe j verstrengeling van seksualiteit en godsdienst als basis van de. menselijke .samenleving, die haar expol•m2beeft gevonden in een patriantak rnaatschapPij.

m

De an is kind. of grid, is de

Man. Moge/ijk verandert dit niet Victors kind. vrucht van deze noi-God ende revolutie, hij zal een echel a" zijn. een middelmatig waar hel clherische lichaam

naar de zenuwen troomt. waar wellicht niet lang, de man-god zal heersen.

Nog op een allee plaats in het boek wordt nar God en/of Christus verweze: Victor kan door handopleggig zieken genezen. Bij een ontval heeft hij twee vingers verleen. zodat hij is voor -dc oppedakkige verhaalstructuur eengehandicapte is. maar voor de aegorick w aar

het ',nek

«getekende»; Dezt; handicap blijkt overigens zeer erotisch geladen te zijn: de opeenvolgende vrouwen in het boek worden er geil van.

Ook de Mexicaanse reis van Emilia legt herhaaldelijk een verband tussen het christendom en een verwrongen schijnheilige seksualiteit. Het eenmalige bedavontuurtje van Victor met zijn schoonzus Sandra. de Zienster van kwade boodschappen. geeft aanleiding tot gezeur over zonde. Heeft Kristien Hemmerechts de invloed van het christendom op de seksualiteit willen tekenen? Was Jezus een hoereloper ? De Grote Bevruchter? Over dit alles zou een fraai opstel met veel citaten uit het boek kunnen geschreven warden. maar ik wil hier per sd niet verder op broderen en met spitsvondige staaltjes van tekstinterpretatie uitpakken. omdat alleen de hoofdstukken van Hannah Prat voor dit turnwerk gesneden brood zijn. Buiten enkele summiere aanduidingen ontbreekt in het boek bijna iedere symbiose tussen Victor en zijn allegorisch "^ Ark., een

Het vieve thema. de incest, lijdt eveneens aan dit euvel. Sandra is als jong meisje door haar oom seksueel misbruikt ge-. worden. Petra's zoete plekjes werden door ooms •hand beroerd. maar zij blijkt er psychisch noch seksueel enig letsel aan overgehouden te hebben. De incestueuze neigingen van Emilia worden minder expleciet aangebracht : zij is verliefd op haar vader, op de broer van haar stiefmoeder, op haar broer. Al deze liefde wordt niet beantwoord. Er ligt natuurlijk een brug naar het vorige thema. maar een echte integratie der vertellagen komt niet tot stand. Kristien Hemmereclus heeft voor doopbouw van haar boek bekende paden bewandeld : in opeenvolgende hoofdstukken komen achtereenvolgens Petra. Emilia en .Hannah Prat aan het woord of zij warden door de schrijfster in de led gezet.

Als op stapstenen

Victor mag ter. afsluiting van het boek op een van de scènes uit zijn welgevulde neukcarrière te-1141,1.11'2M Us Oulfaas

opstapstenen slechts naar enkele dupes uit het leven van haar personages, zodat de roman erg brokkelig. onaf overkomt. Hij bestaat in wezen uit fragmenten die nauwgezet geschreven zijn en die gelukkig met ontelbare draden zijn verbonden, maar ik ontkom niet aan de indruk dat het de auteur aan vormkracht ontbrak om het complexe gegeven bevredigend op te vangen.

Veel lof verdient +gemmerechts voor de manier waarop zij haar verhaaltje suggereert. Zij werkt namelijk met tekens die de lezer moet duiden en/of interpreteren. Dat verwijst naar het grote schrijverschap. Voorbeeld. Als dettieniarie 'Meisje snoort naar haar vader in Parijs en op het toilet van de trein snijdt zij met een nagelschaartje haar prachtige haren af. Volgens de oppervlakkige venellaag gaat Emilia tot dit ongewone ritueel over om te ontsnappen aan de opdringerheid van mannen. Interessanter zijn de mogelijke interpretaties. Emilia wil bij haar vader de plaats innemen van haar tweelingbroer. en met het korte haar is de gelijkenis met de broer nog sterker. De afgeknipte lokken dwarrelen in haar eedachten naar de moeder in Brussel. zodat de scène in haar totaliteit appeleen aan het eerste thema van het boek : de verscheurdheid 'van de kinderen. heen en weer geslingerd tussen de ouders. Er liggen zelfs horizonten open naai de tonsuur of het korten van het haar bij nonnen die de belofte tot kuisheid hebben afgelegd.

Illuster voorbeeld

In dit boek kan men meer multi-interprrtaMe scénes of dialogen aanstrepen. Toch blijf ik. ondanks de beheersing van de verhaaltechniek en het soepel taalgebruik, op mijn honger. En dat brengt mij tot de voor mij cruciale vraag : wat heeft dit boek van Kristien Hemmerechts mij feitelijk te bieden ?

Van het verhaal zelf lig ik niet wakker. Meer interesseren mij de thema's ende manier waarop ze zijn ontwikkeld. Over dit laatste heb ik mij hier al uitgesproken. Romantechnisch vind ik «Zonder Grenzen'. niet zozeer geslaagd. als wel volkomen oninteressant.

Het verhaal van de scheiding bereikt geen exemplarisch niveau, omdat de auteur ons een geamputeerd thema heeft aam-boden. Het lijkt alsof dit scheidingsdrama alleen bij vrouwen hard aankomt, alsof mannen onkwetsbaar zouden zijn. Het feminisme is sinds jaren tot in den treure uitgeloogd en Hemmerechts heeft geen enkel nieuw element aan het debat toegevoerd Haar poging om haar belangrijkste thema, «de penis

tv.t.r~.~ laag te integreren• is in de steigers blijven steken, evenals haar poging om haar roman een allegorische allure mee te geven. De synthese. waar alle thema's samenvloeien. ontbreekt. .

Bovendien is het hierboven beschreven gegeven in de Nederlandse letteren al meesterlijk afgehandeld door Louis Paul Boon in zijn allegorische roman «De Paradijsvogel». Moet men in de kunst niet op de eerste rij staan om écht mee te tellen ?

Kristien Ilemmereehts. «Zonder grenzen•. roman. 258 blz., Uitgeverij De Arbehlerspers. 599

LEX /.9I   HEMMERECRTS, KRISTIEN

LKX / 91   HEMMERECHTS, KRISTIEN   DE STANDAARD

10-ncv-25'90   .

DE STANDAARD N   10-nov-191-0

05.91.04.019.01.8 ;Cl Krist:en/G:omen

UI-ouwen schrijven anders   •

Kristien Hemmerechts

en het verschil

kderistien Hemmerechts debuteerde in 1987 met korte roman Een zuil van zout, bekroond et de Prijs van de Provincie Brabant. Daarna publiceerde zij de verhalenbundels Weerberichten . en 's Nachts. Haar tweede roman, Brede heupen. verscheen in Nederland. Enkele weken geleden kreeg ze voor de jongste drie boeken de Staatsprijs, die meteen voor de tweede opeenvolgende maal naar een vrouw ging. Hemmerechts doceert Engelse literatuur aan de Ufsal in Brussel. In februari verschijnt haar derde roman Zonder grenzen.

Als studente ergerde Kristien Hemmerechts zich eraan dat ze zelden boeken van vrouwen te lezen kreeg. Daarom wijdde ze haar proefschrift aan de- Kreoolse schrijfster Jean Rhys. Want er is een verschil tussen wou-wen- en mannenliteratuur, vindt ze.-

,.De term ,verschil' is belangrijk. Vaak denkt men dat feminisme de gelijkschakeling van mannen en vrouwen betekent. Maar daar gaat het niet om. Wanneer je het juridisch, ekonomisch en maatschappelijk bekijkt, betekent feminisme dat vrouwen dezelfde rechten willen als mannen. Zoals de zwarte bevolking in. Zuid-Afrika dezelfde rechten moet hebben als de blanke. Maar daar houdt het streven naar gelijkheid op. Vooral het Franse feminisme benadrukt het verschil en de veelvuldigheid, en haalt er Freud. en Lacan bij. Het poneert zelfs dat de ontwikkeling van de taal bij mannen en vrouwen anders is - wat m. I. erg ver gaat

„Vroeger waren schrijfsters verplicht zich te konformeren aap de heersende kul-tuur. gedomineerd door mannen. On het eerste eevvachtingspatroon - meisje ontmoet aardige jongen, wordt verliefd, trouwt en krijgt kindertjes. Maar bij na-. der inzien is' dat minder evident. Het gaat immers om .palimpsestische teksten, waarin zij op een min of meer. versluierde, subversieve manier andere waarden naar . voor schoven enao het mannelijke discours ondergroeven. Dit subversieve element vjrntisysetvalsgt in boeken van vrouwenglan.. bij man- . nenuegen-,gelijkaardig verschijnsel doet zich ook voor in de literatuur van homofielen. Aan de oppervlakte gaat I Oscar Wildes Importante of Being Eantest niet over homofilie. Maar zodra je het stuk nader analyzeert, is die problematiek wel degelijk, aanwezig. Wat meteen bewijst' dat je de termen ,mannelijk' en .vrouwelijk' niet letterlijk op eenduidige wijze mag ge? bruiken."

Hemmerechts hield zich vroeger intens bezig met fe ministische literatuurstudie; - erg belangrijk voor haa•,' vorming, zegt ze - maar is nu aan andere dingen toe., Toch bereidt ze een essay. voor over Virgina Woolf. die zich in haar pamflet A Room ' Woolf

„Wool: .ie mannelijke wereld tegenover Je vrouwelijke. maar voert ook mannelijke personages ten tonele die zich meer met de vrouwelijke wereld identificeren en omgekeerd. waardoor ze het

• relatieve van die begrippen duidelijk maakt. Zinnebeelden van de patriarchale orde zijn bij haar Big Ben en The Times. In de meeste van haar, boeken loopt een man rond die een lezersbrief naar de Times stuurt. Bij gebruikt de taal op zo'n manier dat het de goedkeuring van een instituut als die krant wegdraagt. Woolf ondergraaft die orde, want de centrale metaforen in haar werk zijn het licht en de golven - denk maar aan The Wales - waarmee ze het, ongrijpbare uitdrukt Vaak doet ze uitspraken waarvan ze later het tegendeel naar voor schuift. Ze weigert dingen te reduceren tot hun de-Uitte. Die vorm van subversie is een belangrift, aspekt van het feminisme. En van , de vruuwenliteratuur."

Als docente, aan de. Ufsal , ging Hemmerechts er in het begin polemisch tegen aan. Eerstejaarsstudenten liet ze zes romans van vrouwen lezen. Dat is nu niet meer zo. „Maar je kunt 'in de eerste kandidatuur niet over de Engelse roman in de lede en de ltie eeuw spreken zoruk. ;Jane Attsten. de BronttiW ' George Eliott te bespreken Jammer genoeg merk ik bij de studenten - ook de vrouwelijké - skepsis wanneer ik het over de subversieve dementen in dit vrouwenboeken heb. Toch is dat nodig. In de tweede kandidatuur geef Ik les over Chaucer en de sonetten van Shakespeare. Mannen,- die het over de

• spanning tussen de geslachten hebben, maar de %TOUW

definiëren haar. maar geven haar niet de kans zichzelf te definiëren. waardoor ze in hun teksten afwezig blijft."

Sinds Hemmerechts debuteerde. kwamen met sukses: generatiegenoten als Patricia De Martelaere en Rita De-meester aan het woord, zodat schrijvende vrouwen in Vlaanderen de aandacht krijgen waar ze recht op hebben. Hemmerechts wijt dit mede aan de toegenomen belang-Mening vanwegédii~en Media.   . ""

Hoewel vrouwen • de zussen Loveling. Mevrouw Courtmans. de Franstaligen' Marie Gevers en Suzanne Li- • lat. Maria Rosseels, Greta Se-' ghers, LuCienne Stassacrt. Monika Van Paentel - in Vlaanderen altijd hebben geschreven. beschouwt Hem- 0 merechts zich niet als exponent van een traditie. Haar vorming is Angelsaksisch: in funktie van haar proefschrift las ze Engelse vrouwenliter .

tuur uit de (rijke) petiude 1900-1930. meestal heruitgegeven door de feministische uitgeverij Virago. Ze is nauwelijks vertrouwd met het werk van Vlaamse schrijfsters. Pas toen ze vorig jaar jurylid was voor de Anna. Bijnsprijs, las ze veel Nederlandstalige vrouwenboeken.

Hemmerechts is de eerste Vlaamse schrijfster die het zo uitvoerig over de lichamelijk- • held heefj..„jviijn ambitie om

Mkie ichritvelgtoeick uit mijn orsvrede ine• liet verwach:tingspatroon over wat een wouw met haar leven moet doen en met het mannelijke `standpunt dat telkens opdook in mijn lektuur. Wat ik . over vrouwen las, had niets te maken met mijn ervaring of die van vriendinnen. Daar wou ik me tegen afzetten. niet tegen wat vrouwen vóór mij schreven.

„Neem een kind baren. 05.91.04.0:9.02.S /02 KristieniGroessens

dan wat pijn en - floep! - een krijsende baby. Terwijl het een totale lichamelijke ervaring is. nergens mee :c vergelijken. én het moment waarop vrouwen voor het eerst op zo'n overweldigende manier met hun eigen licha-, melijkheid te maken krijgen.' Ik reageer ook tegen de ta-• boes rond, het lichaam in mijn katolieke opvoeding. Over haar maandstonden praatte men in de jaren zestig nog niet met een meisje. Aan de.andere.Jcantlaacialie-op-J, voeding vele, goede kanten. Ik ben geen schrijfster die met katoliek Vlaanderen in haar maag zit."

Onheil

Toch komen. in }femme-rechts' werk Vlaamse toestanden voor zoals b.v. de padvinderij in Brede heupen. Ze beschrijft gezonde padvindsters die geloven in wat ze doen en personages die ermee kappen. „Ik heb twee soorten personages: ,doe'-

mensen en twijfelaars. Doe-mensen benijd ik. Ze hebben een eenvoudig wereldbeeld en weten hoe het leven in elkaar zit. Maar in naam van hun zekerheden kunnen zij wreed rijn tegenover anderen. Daarnaast heb je de twijfelaars die .het niet redden. Men zou veel onheil in 'de wereld vermijden • wanneer men inzag hoe kompleks vele situaties zijn:. Politieke retoriek reduceert' de -werkelijk.: . heid tot definities in naam: waarvan men veel kwaad sticht. Misschien kanlitera-. tuur de taal zoveel mogelijk: voor die retoriek behneden."•

Grote afwezige in Herrime-' rechts' oeuvre is de-vader—In Een zuil-varszout besloot ik de .ouders van de hoofdpersoon af te voeren. Het wat de eerste keer dat ik een langere tekst schreef': Ik wou het niet • ingewikkeld. maken. Ook

• omdat ik.lets wou vertellen.' over de vorige generatie. die: van. de skagnocd.er-Ikler.-:. innerde mij dat de dochter.: van minister Vanderpoonen in déjareti zeventig een boek publiceerde dat velen lazen in dc Ja.pop iets over haar

vader te vernemen. En das wou ik niet. Tenslotte was de vader in mijn eerste. Engelse verhalen de inkarnatie van het gezag. Misschien betekent zijn afwezigheid in later werk de verwerping daarvan. In Brede heupen is hij niet lijfelijk aanwezig. maar de myte rond he:n blijft."

Voor Hemmerechts is schrijven eerder lust dan last. Ze plant weinig vooraf. schrijft de eerste versie van haar verhalen en romans met een pen en laat zich drijven door de inspiratie.

„lk ga _zitten en begin. Voor ik er erg in heb, heb ik de eerste versie van een hoofdstuk. Ik weet dat de rest wel komt. Soms zie ik niet meer hoe ik er uit geraak. Dan moet ik heksentoeren uithalen om me te redden. Later herlees ik de tekst en schrijf data en feiten op om te zien of alles klopt. Daarna pas ik de details als leeftijd van de personages aan. Dat is het saaie deel. Ik schrijf intuitief. Dat is de uitdaging. Ik vind het amusant dat recensenten mijn werk strak gestruktureerd vinden. want dat is allemaal bluf."

Maar wanneer ze een roman schrijft, is Hemmerechts daar voortdurend mee bezig. bewust én onbewust. Zo groeien haar personages. Soms praat ze met anderen over hen. „Absurd natuurlijk, want ze bestaan niet." Voor haar jongste roman, waarin Eén van de hoofdpersonages een man is, raadpleegde Hemmerechts haar vrienden. „Tenslotte weet ik niet wat een man voelt wanneer hij voor een vrouw valt. Maar blijkbaar mankeert er niks aan mijn inlevingsvermogen.

„Ik ben altijd het meest entoesiast over wat ik het laatst heb geschreven. Zodra het bij de uitgever is, verliest het min of meer zijn belang. Brede heupen heb ik pas opnieuw doorbladerd, omdat iemand mij er over zou interviewen. In mijn hoofd zaten alleen de personages uit Zonder grenzen.-

Met haar tweede roman trok Kristien Hemmerechts naar Nederland. Haar kon. trakten met Houtekiet voor Een :uil van zout en Weerberichten bepaalden telkens dat ze haar volgend boek daar moest publiceren. En van dwang houdt ze nier. Na Weerberichten gaf ze haar uitgever de bundel 's Nachts maar met het intussen voltooide Brede heupen ging ze naar De Arbeiderspers. ..Wie in het Frans schrijft, probeert ,het in.Parijs. Amsterdam is de kulturele hoofdstad van' ons taalgebied. Een uitgeverij als De Arbeiderspers is .een solide onderneming met traditie die haar schrijvers op de. voet volgt. Wanneer ik iets af heb, leest men het daar meteen en geeft kommentaar. Nu ik weer een roman heb geschreven, vindt mijn uitgever dat ik me eerst maar weer aan wat korte verhalen moet zetten."

ELS GROESSENS

JAN LAMPO

Zonder grenzen: de derde roman van de Belgische schrijfster Kris' tien Hemmerechts (1955), eindigt op het eerste gezicht heel stichtelijk: Alsof het boek een goed door.' dachte. christelijke streekroman was, wordt op de allerlaatste bladzijde beschreven hoe een 33-jarige man ten einde raad besluit zijn zondige leven te beteren: De laatste zinnen zijn: „En nu moet het afgelopen zijn, dacht hij: lk heb twee bloemen van kinderen: Ik heb een prachtvrouw, vrienden en vriendinnen: Ik ben een gelukkig man:"

De man over wie het hier gaat is I zojuist op het punt gekomen dat .1 hij een eind wil maken aan de reeks uitzichtloze verhoudingen waarin hij verwikkeld is: Hij wil ook breken met de ziekelijke zwerfster die hij op het station ;'heeft opgepikt: Hij ziet eindelijk 1 in dat hij meer aandacht aan zijn hardwerkende en liefhebbende vrouw zou moeten geven: En hij I vindt dat hij een goede vader moet zijn voor zijn twee kleine kinderen: Vader, zo lijkt het voor wie alleen dit slot leest, heeft even een kleine crisis doorgemaakt, maar nu is hij weer terug op het rechte pad: Eind goed, al goed:

(Eind goed, al goed? Wie enigszins bekend is met het werk :van Kris, tien Hemmerechts, de winnares van de Belgische Staatsprijs in 1 1990. zal begrijpen dat de hier geschetste gelukkige afloop slechts 1 schijn is: Het verhaal dat hier en j op de 24? voorafgaande bladzijden 1 wordt verteld, is in werkelijkheid een verhaal dat aanzienlijk minder

1

goed afloopt dan de stichtelijke streekroman: Het grootste deel van het boek gaat niet over het zondige leven dat aan de bekering van de hoofdpersoon voorafgaat.

Het gaat over de weinig opweickende gebeurtenissen na zijn schijnbare bekering: Het betrekkelijk opgewekte hoofdstuk waarmee de roman afsluit is slechts een korte flash-back. De goede voornemens van de man worden weer gevolgd door een ongekende hoeveelheid nieuwe eenzaamheid, ellende en ongeluk: Hij gaat toch weer een nieuwe overspelige verhouding aan, nu met een studente uit Parijs: Zijn huwelijk gaat ten onder: En ook de liefde tussen zijn twee kinderen krijgt het zwaar te verduren: Het jongetje wordt ver van zijn tweelingzusje door een stiefmoeder in Parijs opgevoed: Het meisje blijft hunkerend achter bij haar moeder in Brussel: Tijdens een wilde zwerftocht door Mexico probeert zij haar leven weer wat op orde te krijgen:

Wat Kristien Hemmerechts met het slot van haar boek vermoedelijk heeft willen illustreren, is dat de ontwrichting van het gezin die zij heeft beschreven, geen boos op- zet is, geen gebrek aan goedejwil bij de vader: In haar ogen is ;het eerder een soort noodlot dat beslaat: Een groot en diep onvermogen. De man: de vrouw en de twee kinderen uit het boek zouden waarschijnlijk het liefst samen, in goede gezondheid en grote harmonie. oud zijn geworden. maar om een aantal redenen is dat onmoge-

lijk: Hoe zeer ze alle vier van hun bestemming overtuigd zijn, gelukkig worden kunnen ze niet:

Herkenning

Wat is dat voor een noodlot, dat maakt dat mensen die op het oog goed bij elkaar passen, toch uit elkaar gaan? In de loop van negen hoofdstukken laat Kristien Hemmerechts zien welke factoren, welke 'begrenzingen' haar personages in de weg zitten: In de eerste plaats zijn er de seksuele lusten: Voor een kortstondige bevrediging worden af en toe even de principes opzij gezet. Belangrijker is echter de hunkering naar zoiets als zielsverwantschap: Wat dit precies inhoudt wordt in het boek niet helemaal duidelijk, maar het lijkt neer te komen op een herkenning van een bepaald gedragspatroon, een herkenning van een steeds terugkerend beeld. Een man die twee vingers van zijn linkerhand mist kan bij voorbeeld plotseling iets herkennen in een anarchistische vrouw die in de gevangenis heeft gezeten: Beiden missen iets: Op een soortgelijke manier ziet een vrouw die een miskraam heeft gehad iets vertrouwds in de man met acht vingers. Beiden zijn geamputeerd:

De belangrijkste oorzaak van het ongeluk dat de personages treft is echter een aangeboren gebrek aan wilskracht: Dit is iets wat vooral de vrouwen kenmerkt: Al vanaf de eerste bladzijde wordt duidelijk dat de echtgenote die wordt verla-

ten zich nogal ondoordacht in allerlei belangrijke beslissingen laat meeslepen: Moet er getrouwd worden? Nu goed, dan trouwt ze maar. Moeten er kinderen komen. nu goed: dan komen er kinderen.

Moet er gescheiden worden? Nu goed. dan scheidt ze maar.

Het is. zoals gezegd, geen opwekkend boek dat Kristien Hemmerechts heeft geschreven: Maar het heeft wel iets indringende: De angst en de beklemming van het uiteengerukte echtpaar blijft je wel even bij: Hemmerechts is een schrijfster die goed formuleert en haar boek is afwisselend opgebouwd. De hoofdstukken zijn om verschillende personages geschreven: De tijd verschuift voorwaarts en achterwaarts: De derde persoon wordt soms afgewisseld met de eerste persoon:

Dat neemt niet weg do de *Mi• seling op sommige plaatsen mis. schiep' wat al te ver is doorse• voord: Bij het kiezen van nieuwe personages en nieuwe locaties had de schrijfster zich op een gegeven moment beter iets kunnen beperken: De lange stukken die nu in het boek zijn opgenomen over het dagelijks leven in Mexico en het wilde bestaan in een kraakpand hadden van mij wel achterwege mogen blijven: Het burgermansleven in Brussel en Parijs kan, zoals Hemmerechts weet, zelfs als iedereen zich verschrikkelijk verveelt, opwindend genoeg zijn-

RE1NJAN MULDER

NRC Hamkeis blad 21-3.91

Een prachtvrouw

en bloemen van kin

ere

Kristien Hemmerechts: Zonder grenzen: Uitg: De Arbeiderspers: 258 blz. Prijs 1 29,90

door Arnold Heumakers

Kristien Hemmerechts is niet een schrijfster die het bestaan lichtvaardig opvat. In haar romans en verhalen regeert een somber noodlot, dat voor royale porties ziekte, pijn en gemis zorgt. Haar personages lijden aan de wereld en aan elkaar, zij slagen er niet in als zelfstandige, autonome wezens door het leven te gaan, maar voelen zich voortdurend gehinderd door wat hun ontbreekt en wat zij hebben verloren. Het menselijk tekort neemt in haar werk vaak een zeer concrete vorm aan:

Dat is duidelijker dan ooit in haar nieuwe roman Zonder grenzen, waarin de geschiedenis wordt verteld van een uit elkaar gevallen gezin. Victor is getrouwd met Petra, er bestaat een standsverschil tussen de mijnwerkerszoon en de diplomatendochter, maar Victor studeert medicijnen, dus lijkt niets een fortuinlijke toekomst in de weg te staan: Totdat Victor bij een stom verkeersongeval twee vingers kwijtraakt Weg toekomst. Hij geeft zijn studie op en nadat een tweeling is geboren verandert hij in een ontevreden huisman die met woord en daad eenzame buurvrouwen troost, terwijl Petra in haar damesmodewinkel de kost verdient.

Het gaat niet lang goed: Wanneer De huisman en het hoertje

„Zondergrenzenyy van Kristien n Hemmerechts ontbeert een dwingende samenhang

een jonge française (die naar Brussel lia ondergaat een abortus, en dan is er zich met het meire (dat op haar lin- Minder overtuigend vind ik de comwas gekomen om er de tweetaligheid ook nog Hannah Prat „een hoertje, kcrborst van stervormige stigmata is positie, die een nogal willekeurige in-te bestuderen) op hem verliefd wordt, een drop-out, een bedelares", in de voorzien); „ik voel mij in jou, ik ben druk maakt. De roman bestaat uit di-besluit hij van Petra te scheiden. De woorden van Victor die tot zijn eigen jou", schrijft hij Laar op een van de verse episoden, telkens aangegeven tweeling wordt over de beide echtelie- verbijstering op haar verliefd is ge- laatste bladzijden van de roman: In met een naam, een seizoen en een

den verdeeld: Simon gaat met zijn va- ,laakt   haar geruïneerde leven weerspiege- jaartal: Episoden waarin Petra, Vic-

:

der en diens nieuwe vrouw mee naar , Voor deze Hannah Prat wordt in de len zich zijn eigen gevoelens van pijn tor. Emilia en Hannah Prat beurteParijs. Emilia blijft in Brussel achter ,', roman veel plaats ingeruimd, ook al en verdriet, waarvoor zijn huiselijke lings in het middelpunt staan (de eni- bij haar moeder: En iedereen, op Si- valt zij buiten het gezin van Victor en omgeving hardnekkig blind en doof ge die geen eigen episode krijgt is mon na, wordt in meer of mindere . Petra. Oorspronkelijk van goede fami- wenst te blijven: Om die reden is zij tweelingbroer Simon, waarschijnlijk mate ongelukkig, vooral Petra en lie, is zij tijdens haar studietijd toege- het die in feite Vi:tors huwelijk met omdat hij er in slaagt voor zichzelf een Emilia, die zich niet bij de feiten kun- treden tot een terroristische strijd- Petra ondermijnt en de scheiding ver- „idyllisch" geluk te scheppen): 'rusnen neerleggen: Rusteloos reizen zij groep (..de brigade van de witte wi*. oorzaak' — niet dit transaise met ie sen de episoden in bevinden zich grote de wereld rond, de moeder als rijke de"), ze heeft een jaar in de gevange- Victor er ten slotte vandoor gaat. ,   hiaten, die soms door middel van flash

toeriste, de dochter als arts zonder nis gezeten en leeft sindsdien met en-   Ook dit klinkt tehoorlijk mel   - backs worden opgevuld, maar die dik-

met

grenzen.   kele lotgenoten in een tochtig matisch: Maar het melodrama zit, zo- wijls ook leeg blijven.

kraakpand en in de gangen van de als vaker bij deze schrijfster, alleen in De willekeur zit hierin, dat niet erg Zo kort samengevat heeft het ver- ondergrondse: Haar geest heeft on- wit er wordt verteld, de manier waar- duidelijk wordt waarom het ene wel haal veel van een ijselijke draak. In- derweg de nodige averij opgelopen, op dat gebeurt bli: ft strak en helder. wordt verteld en het andere niet. derdaad, net als het echte leven bevat met als gevolg een uiterst warrig we- waardoor de roman niet het effectvan Tientallen bladzijden besteedt Hem-Zonder grenzen een forse dosis melo- reldbeeld van magisch-mystieke sig- een melodrama heeft Op de beste mo- merechts aan de beschrijving van drama. Na de tweeling heeft Petra natuur, vol „tekens" en „boodschap- mensen slaagt Kristien Hemmerechts Emilia's bezoek aan Mexico. maar bovendien een doodgeboren kindje pen", waarin Victor dank zij zijn ge- er uitstekend in de leegte en het ge- waarom? Ik heb geen flauw idee. Het-ter wereld gebracht, haar zuster blijkt schonden hand de onwaarschijnlijke mis van haar hoofdpersonen aan de zelfde geldt voor het reilen en zeilen

vroeger door een oom (van wie beiden rol van messias te vervullen krijgt:   lezer mee te dele; I: Hoe melodrama- van Hannah Prots kameraden, dat uit=
halverwege de roman een fortuin er- ' Wat Victor in haar ziet, is minder tisch wat zij te vertellen heeft ook gebreid aan bod komt, zonder dat het

ven) seksueel misbruikt te zijn, Emi- duidelijk. Blijkbaar identificeert hij uitpakt, het oven uigt wel:   in het geheel van de roman een onmis-

bare functie lijkt te hebben: Wat in Zonder grenzen ontbreekt is een dwingende samenhang: Hoogstens kun je zeggen dat de roman wat dat betreft deelt in de diaspora die het gezin van Petra en Victor heeft getroffen, alsof de vorm van het bock is uitgelokt door de thematiek:

Voorzover dit het geval is: kan het natuurlijk als een verdienste worden geprezen: Maar veel meer dan bij haar vorige boeken heb ik bij deze roman het gevoel dat de stof de schrijfster een beetje uit de hand is gelopen: Een gevoel dat wordt versterkt door haar pogingen om op een minder in het oog springend niveau alsnog de ontbrekende eenheid aan te brengen, bijvoorbeeld in de dromen en fantasieen van de hoofdpersonen: Dromen van vernieuwing en regeneratie staan tegenover fantasieen van geweld en vernietiging: liet lijdt geen twijfel dat beide voortkomen uit hetzelfde gemis, maar het beeldrijm dat op deze manier ontstaat voegt de losse elementen van de roman niet werkelijk bijeen:

Er is bijvoorbeeld opvallend vaak sprake van afgesneden hoofden: een van Hannah's vrienden zou ooit van een vrouwenhoofd soep hebben gekookt, Hannah droomt van een hoofd dat op de snelweg tot een „bloederige brij" wordt geplet, in Zaire krijgt Emilia een schilderij onder ogen waarop een blank hoofd met maden in de oogkassen staat afgebeeld. En hoe komt Petra aan haar eind? Zij vliegt tijdens het skien tegen een laaghangende kabel en wordt onthoofd: Onvermijdelijk is de suggestie dat het een iets te maken heeft met het ander: maar hoe hard ik ook mijn best doe. iets anders dan blind toeval kan ik er niet in ontdekken.

Wie dat wil zou dit realistisch kunnen noemen, met een verwijzing naar de denkbeelden die Maarten 't Hart sinds jaar en dag verdedigt: Van hem dient het toeval in een roman — net als in het gewone leven — een ruime plaats te krijgen. Volgens deze opvatting heeft Kristien Hemmerechts ongetwijfeld een zeer geslaagde roman geschreven, maar daarmee valt alleen genoegen te nemen wanneer men vergeet dat het „realistische" succes van Zonder grcrecli volgens een andere opvatting als zijn mislukking moet worden gezien.

Kristien Ilemmerechts: Zonder eren: zen: De Arbeider,perK, f 29:90:

de Vol kb krant

29.1.91

253

ONTDEK JE

GROOTMOEDER

Een gesprek met Kristien Hemmerechts.

KRISTIEN Hemmerechts is geen literaire eendagsvlieg. Het afgelopen jaar publiceerde ze twee nieuwe boeken. de roman -Bredeheupen" en de verhalenbundel _fiVachts". Een gesprek over verteltechniek. verkeerd begrepen feminisme. melancholie en de kastratie-angst in de Vlaamse mannelijke literatuur.

• Faulkner heeft ooit geschreven :..Dichtkunst is de mooiste vorm. Een mislukte dichter gaat korte verhalen schrijven en als hij daarin faalt wijdt hij zich aan de roman." Kan u ach daarin herkennen ?

— Kristien Hennnerechts : De dichtkunst zou ik ook het hoogste schikken, maar ik heb nooit gedichten geschreven en 'zelfs geen pogingen daartoe ondernomen. Ik zou zelfs niet weten hoe het moet. De relatie tussen het schrijven van een roman en een kort verhaal is me wel vertrouwd. Voor mij staat het korte verbaal ar, tistiek en literair toch een trap hoger dan de roman. Een kort verhaal schrijven is een zoektocht naar een betekenis. die al schrijvend ontstaat. Als ik een roman schrijf zal ik eerder het inzicht dat bij het schrijven van de korte verhalen gegroeid is. uitwerken voor een breder publiek. lk hoop dat je goed kan zien dat de lange novelle _Een zuil van zout al in sterke mate in het korte verhaal -De zesde van de zesde maande. 1966" zit. Terwijl de roman -Brede heupen" in het eerste verhaal van _Weerberichten . in het korte verhaal _Zusters"' zit.

- Bedoelt ti dan ook dat van de lezer van het kont verhaal een grotere inspanning wordt verwacht ?

• Ifemmerechts : Sommige korte verhalen zijn meer vertelsels. anekdotes. die niet die inspanning vergen. Maar van mijn korte verhalen. weet ik dat ik veeleisend ben. De lezer moet zeer aandachtig lezen. en één lektuur volstaat misschien niet. Soms maken dichters me jaloers. Iedereen vindt het vanzelfsprekend dat een gedicht een aantal keren gelezen wordt. In Vlaanderen hebben ere nog geen echte traditie inzake korte verhalen. Iedereen verwacht dat je een kon verhaal na de eerste lektuur helemaal begrijpt. Naar mijn gevoel moet dat bij een roman wel zo zijn. maar niet bij het korte verhaal. — Ruiger Kopland heeft een dichtbundel gepubliceerd die _Wie wat vindt heeft slecht gezocht" heet : de schoonheid ligt in wat niet kan werden onthuld.

— Hemmerechts : Ik zou zeker niet naar een oplossing toeschrijven. ik ben meer geïnteresseerd in het puzzelen. in het tonen van de stukken. het weergeven van de complexiteit. Daar hebben veel lezers vaak moeite mee. In de literatuur bestaat een hardnekkige traditie. die het duidelijkst is bij de misdaadroman. om in het begin een probleem te stellen dat weliswaar in complexiteit kan toenemen. maar dat in elk geval wordt opgelost: Die zekerheid heb je als lezer. maarte is absoluut niet realistisch. want in de realiteit komt het vaak voor dat de problemen maar blijven aanmodderen. Ook bij mij blijven er vele vragen. De puzzel wordt nooit volledig afgemaakt.

Tussen pot en pint

— Uw eerste verhalen schreef u in het Engels. onder andere omdat het u gemakkelijker viel om In die vreemde taal de seksualiteit te beschrijven.

— Hemmerechts : Dat is wel lang geleden. Het gevoel kan ik me nog steeds herinneren. maar het is me vreemd geworden. Zeker in het begin had ik een enorme schroom om over een aantal dingen te schrijven. vooral bij de gedachte dat mijn moeder dat zou lezen. Die schroom overvalt me nog bij gelegenheid. Binnenkort wordt mijn dochter negen. Onlangs zat ze in _Een gril van zout" te lezen. In een eerste opwelling wou ik het uit haar handen rukken. Dat soort kwetsbaarheid krijg je. want er zijn veel misverstanden. Hoe vaak ik ook zeg dat de _ik- in het verhaal niet autobiografisch is. toch lezen de mensen altijd je werk alsof het wel zo is. Die kwetsbaarheid weegt soms heel zwaar op me. In het begin was het gebruik van het Engels een veilig middel om afstand te scheppen. ook emotioneel. Bepaalde woorden gleden in het Engels veel makkelijker uit mijn pen. omdat ze niet die emotionele waarde als in het Nederlands hebben. Maar dat duurde niet lang. Toen ik weer in België woonde. begon mijn Engels ecn beetje te roesten. Ook had ik het gewoel dat ik beter en aulcntiekcr in het Nederlands kon schnj% en. Ik kon de konfrontatie met mijn moedenaal niet langer uit de weg gaan.

— In uw werk wordt de seksualiteit heel vaak q; een mechanische wijze bedreven : pompoeleningen. transakties. stukjes lichaam die in een ander lichaam worden gestopt : de lichamelijkheid van de vrouw is een beetje een biologische fabriek. Hebt ti het gevoel dat mannelijke auteurs nog niet behoorlijk in die vrouwelijke wereld doorgedrongen zijn ?

— Hemmerechts : Hoewel ik buiten mijn literatuur altijd feministische standpunten ni verwoorden. vind ik toch dat ik de ideologie tussen haakjes moet plaatsen als ik aan het . schrijven ben. Ik schrijf geen pamfletten. Dat is een boeiend en belangrijk probleem. Wat mij zin gaf om te gaan schrijven. was de grote onvrede met de manier waarop vrouwen vaak geponreneerd worden in de literatuur die door mannen wordt geschreven. Ik heb dat ooit uitgeschreven in een polemisch stukje overde verhalenbundel ,.Mooie jonge goden". Daarin was geen enkele tekst van een vrouw opgenomen. Geen enkele recensent viel daarover. Er is ondertussen inderdaad veel veranderd. met het debuut van Brigitte Raskin. Rita Demeester en Patricia de Martelaere. Toen lag dat nog anders. Uitgever Weverbergh was net bezig aan het nieuweBok ll-projekt. waarin allerlei polemische stukken zouden verzameld worden. Weer allemaal mannen. Als vrouw val je altijd buiten dat circuit, waarin vaak tussen pot en pint tot een projekt wordt besloten•Je weet wel, mannen onder elkaar die een boekje maken. Weverbergh vroeg me toen iets te schrijn en over die mooie jonge goden. Pas toen ben ik die bundel ook gaan lezen. Mijn ogen gingen open. toen ik merkte dat in verhaal na verhaal een ongelooflijke kastratie-angst werd geëtaleerd. De vrouw werd als enorm bedreigend verschijnsel voorgesteld. De goede vrouw was dan uiteraard zij die vol verering en bewondering opkijkt en het mannelijke ego streelt. Meestal gaat het dan over een vrouw die heel weinig zegt. In het verhaal van wijlen Marc Mijlemans komt een meisje voor dat Astrid heet en helemaal niets zegt. Omdat ik al heel wat feministische literatuur had gelezen vond ik dat toch wel frappant.

— Wordt dat nu algemeen aanvaard, een ~nv die schrijft ?

— Hemmerechts : Van vrouwen wordt verondersteld dat ze kinderboeken schrijven. Mijn bureneinden niet dat ik werk als ik thuis aan het schrijnen ben. Het is alsof je je tegenover de buitenwereld moet verantwoorden waarom je niet %oor de kinderen zorgt terwijl je aan het schrijven bent. Het is nu eenmaal een heel eenzaam en onvermijdelijk asociaal werk: Ik ben bang om daar kordate uitspraken over te doen. Ik heb als vrouw wel voor erkenning gevochten. Ik merk dat het kennelijk maatschappelijk wel aam aardbaar wordt als je er geld mee verdient. Maar daanooraullen de mannelijke auteur( in •

Vlaanderen ook wel moeten achten. Als Brouw ga je je gemakkelijker schuldig voelen. als je je niet met je gezin bezig houdt. Om te schrijven moet je je inderdaad afzonderen : mama is onbereikbaar want mama is aan het schrijnen. Maar dat is ook zo 'voor de andere beroepen die door vrouwen uitgeoefend 'worden.

— Uw personages zijn gebiologeerd door het verleden. De titel ..Een van zout" spreekt voor zichzelf. In _Brede heupen" zegt het hoofdpersonage Laura : .Jfet zou beter zijn om geen heupen te hebben en het verleden niet te kunnen onthouden, want verleden riep heimwee op. ongeacht dat verleden."

— Hemmerechts : Dat is iets wat niet alleen mijn personages. maar ook mij persoonlijk beangstigt. Ik ben nu 34. Lange tijd heeft men over mij geschreven als over de jonge feministische schrijfster. Een gruwelijke zin. omdat het etiket feministisch me zomaar werd opgekledd en omdat ik geacht werd zo jong te zijn. Maar ik heb al zoveel geleefd. Er zijn zoveel ervaringen en herinneringen. Dat verleden ervaar ik dikwijls als beangstigend. en ik vraag me af : hoe voel je je als je zeventig of tachtig bent ? Heel vaak komt het voor dat een beeld uit het verleden plotseling in me opduikt. zonder dat er een rationele verklaring voor is. Ik weet niet goed wat ik daarmee moet doen. Ik ben niet iemand die kan zeggen : ik maak me los van het verleden en ik kijk alleen nog naar de toekomst. Ik zou graag zo zijn. want ik vermoed dat het dan gemakkelijker leven is. Maar ik ben me konstant ontzettend bewust van niet alleen mijneigen verleden. maar ook van dat van mijn voorouders. wat het hoofdtema is in -Een zuil van zout". Toen ik tweeëntwintig was. verbleef ik drie jaar in het buitenland. In die tijdspanne was de ring rond Brussel voltooid. Die ring liep ook over de plaats waar ik heel mijn jeugd had doorgebracht. Toen ik terugkwam. vond ik mijn weg niet meer. Die ring was dwars door alles heengegaan. Dat zijn de beelden die aan de basis liggen van dat verhaal. Ik kom niet los van Vlaanderen. waar ik zeer aan gehecht ben. Toch is het een haat-liefde-verhouding. De vraag is : moet je breken met je verleden. met je afkomst. met je wortels, of moet je dat koesteren ? Hoe moet je dat doen in een stad als Brussel. de stad van de kaalslag. waar het verleden tegen een ontzettend tempo wordt uitgewist ? Moet je dat nu betreuren. of moet je naar Bok-rijk gaan ? Ik heb altijd heel veel met mijn grootmoeder gepraat, en die venelde me — zo lang geleden is dat toch niet — over een wereld die helemaal weg is. Dat werkte verlammendop me. ook op het niveau van de levensstijl.

— Die onzekerheid gaat met passiviteit gepaard. Laura uit ..Brede heupen" laat zich alles welgevallen. Wi/ u zich afzetten tegen die potentiële dreiging van de passiviteit door te schrijven

— Hemmerechts : Ik ben al blij dat je niet suggereert dat ik zo ben. De passiviteit van de hoofdpersonages is waarschijnlijk het resultaat

an hun aarzeling tegenover de komplexiteit van de werkelijkheid. Dat kan zeer % crlammend werken. Wie ben ik om uitspraken te gaan doen van morele of politieke aard ? Wie ben ik om te zeggen hoe mensen zich zouden moeten gedragen ? Ik _benijd- de mensen die een zak vol principes hebben waarmee ze door de wereld stappen. Ten gepasten tijde halen ze zo'n principe boven en daarmee wordt de situatie opgelost. Maar dat kan ik niet.

Clichés

•  psychokgizeert niet, u beschnjft gedrag en daaruit moet de lezer zijn konklusies trekken. L'w personages hebben komnumikatientoeilijkheden. wat allicht uit hun onzekerheid en passiviteit te verklaren is ?

• Hemmerechts : Ik denk dat het erg moeilijk is om een idee te krijgen van wat een ander mens denkt en voelt. Je bent wel aangewezen op die uiterlijkheden. op de manier waarop iemand handelt of. spreekt. Er kan best een breuk bestaan tussen wat hij zegt en voelt. Je leeft trouwens ook met een bepaald beeld van jezelf. Vanuit dat beeld praat en handel je.. wat niet uitsluit dat je je een rad voor de ogen kan draaien. Mensen zijn vaten vol tegenstrijdigheden. Dat is ook wel goed. anders zou het ere arm en schraal worden. Daardoor is er vaak een grote diskrepantie tussen wat mensen zeggen en misschien ook wel menen, en wat ze echt zijn. Je kan het zelfbedrog noemen. Dat brengt mee dat de kommunikatie ontzettend moeizaam verloopt. Daarom denk ik dat mijn schrijven ook een poging is .om ook een autentieke taal te ontwerpen. die het ook mogelijk maakt om over liefde of moederschap te praten. Er bestaan talloze clichés om daarover te praten. Dat zijn ballonnetjes. In het verhaal _Woorden" wordt een bestaande talige orde vernietigd en vervangen door stilte. Maar ook in de zuinige stijl zit een kaalslag. Het is een poging om tegen de retoriek en de clichés in te gaan. Die retoriek heeft dus niet enkel met taal te maken, maar ook met politiek en moraal. Dat is mijn engagement.

• Probeert u uw emoties door de stijl in bedwang re houden ?

Hrmmerechts : Het gaat niet zozeer over het in bedwang houden van emoties. maar om het onderzoeken hoe je op een autentieke manier kan spreken over die emoties. Vandaar het gom, dat je met een tabula rasa begint.

• Bestaat er zoiets als een vroinvelijke stijl ?

• Hemmerechts : Dat is een ontzettend moeilijke kwestie. Ik geloof niet dat het zinvol zou zijn om te definiëren hoe mannen en vrouwen schrijven. Zodra de definitie tast zou liggen. zou er een tegenvoorbeeld komen. In • Frankrijk heb je experimenten met de écriture feminine. volgens welke je vanuit je baarmoeder moet schrijnen. Daar gruw ik van. Ik schrijf met mijn vulpen. ook al is die fallisch. zoals sommigen ben eren. Zodra ir ik zou vastnemen. zou je je onderwerpen aan d fallische diktawur. Tja. Feministen kunne: soms zo vreselijke dingen schril% en. dat je hal, gaat begrijpen waarom zoveel mensen anti-fe ministisch zijn. Toen ik naar school ging. laze we bijna alleen het werk van mannen. beha!, Suppho dan. ..De viris illustribus" neet je nel Aan de universiteit hetzt!fde. al is het een hel. prestatie om bijvoorbeeld. Engelse literatuur t. doceren zonder op het aandeel van de vrouw el in te gaan. Op de duur ga je de.tken : schrijver J. man. komponist is man. Wat kreatief is. word bijna dwangmatig met mannelijkheid geasso cieerd. Ik ben zeer laat gaan schrijn en. — ik na 27 —omdat het niet in mijn hoofd opkwam da ik als trouw bij dat klubje zou kunnen horen. II zat in het andere schuitje. Maar toen ik mijt proefschrift moest schrijven. vond ik dat ik vol doende intellektuele energie had gestopt in he: kennis nemen. analyzeren en bespreken var. nat mannen geschreven. gedacht en gevoel(' hebben. Ik wou weten wat de andere helft ge daan had. Systematisch ben ik werk van Engel. se schrijfsters gaan lezen. Virginia Woolf. Ka. Menne Mansfield. Elisabeth Boxen. Zo kreeg ik ook het werk van Jean Rhvs in handen. Dat tvas het voor mij. lk kan alleen maar zeeeen dat ik in die periode ook ben gaan schrijven. Ik denk wel, dat ik door het lezen van die andere %Touwen een traditie en een geschiedenis heb gekregen. Of ik daar een stijl of een tema heb gevonden weet ik niet. Jane Rusten vind ik een heel grote negentiende-eeuwse schrijfster. Je vindt in besprekingen telkens heel veel lof voor haar ironie. voor de subtiliteit van haar stijl. Toch wrijft men haar ook aan dat haar tematiek beperkt is. dat ze veel over huwelijken. over de interaktie tussen huwelijk en financiële omstandigheden schrijft. Dan zegt men : in die tijd wadden de Napoleontische oorlogen. was Engeland de kolonies aan het uitbouwen. en daar valt in haar werk geen spoor van te merken. Hoe is dat mogelijk ? De kritiek is dat haar werk een tuin zou zijn, een parkje. Met dat soort vooroordelen hebben heel nat vrouwelijke schrijvers af te rekenen. Ook van mijn werk wordt dikwijls beweerd dat de tematiek beperkt is. dat de tematiek stagneert in groeiende onverschilligheid. zoals een krant onlangs schreef. Dat vind ik heerlijk. zulke zinnetjes. lk schrijf os er de dood. dé zwangerschap en over relaties. Maar ik schrijf niet over oorlog, voetbal of fallische faalangst. Blijkbaar is er een aantal onderwerpen dat in onze kuituur het etiket _literair heeft meegekregen. Dat zijn allicht onderwerpen die meer aan bod komen in het werk van mannen. Aan vrouwen die willen schrijven zou ik de raad geven : ontdek je literaire moeders en grootmoeders. Niet om ze te plagiëren. maar omdat ze erg inspirerend kunnen werken. Nu lees ik inmiddels opnieuw en taak erg graag het werk van mannen. Ik had gewoon een inhaalmanoeuvre nodig. Er mogen geen mis% erstanden rijzen : ik wil absoluut niet beweren dat het literaire werk van mannen me niet zou kunnen inspireren. Maar wel heb ik vrouwelijke auteurs nodig gehad om de balans neer in evennicht te brengen.

255

BOEK

zou de melk Ion kreoliviieh en host vrij en ongeremd vloeien", beAutt Victor. de ladv-killer op kousevoeten. dat het tijd wordt voor een rustig familieleven zonder slippertjes : ..En nn MOOI het afgelopen zijn. dacht hij. Ik heb r•ee bloemen von kinderen. lk heb een prachtvrouw. vrienden en vriendinnen. Ik hen een gelukkig neon.—Wil Hemmerechts met dit bloemige happy end de mannelijke _overwinnaar- ironisch in zijn blootje zetten ? Of is Hemmerechts* sérieux inderdaad grenzeloos ?

Niet alleen de wisselende vertelperspektieven zorgen voor heel wat drukte. ook de sprongen in de tijd creëren de nodige kommotie. Hemmerechts begint met de vrouw van Victor aan het woord te laten. Petra vertelt in 1972 hoe ze aan het scheiden is van Victor. hoe hun tweeling wordt gescheiden — jongen bij Victor in Parijs. meisje bij Petra in Brussel. Ze vertelt vooral hoe ze altijd is blijven houden van haar man en nu zelfs nog meer dan ooit.

Gemis heet de motor die Hemmerechts als een wervelwind door het leven van

haar personages doet razen. Petra %erlangt naar Victor die er niet is. de tweelingen —vooral het meisje Emilia — %erlangen naar elkaar nu ze gescheiden zijn en Victor verlangt naar zijn onmogelijke passie met Hannah die hij tenslotte moet afstoten ter wille van zijn eigen emotionele evenwicht. Hemmerechts legt dit grondmotief er wel heel dik op. Victor heeft immers ook nog een ander gemis dat wel degelijk bestaat : hij heeft ooit bij een ongeval twee vingers verloren. Hemmerechts suggereert dat zijn kompenserend verlangen naar een volledige hand symbool staat voor zijn hunkering naar het _volle- leven : ..Het was niet mogelijk een relatie te hebben met Hannah Prat. Maar altijd knagende pijn. Gemis. Zoals zijn vingers bij regenweer. Hij kon nier vergeten dat ze er nier waren. Dat zij er niet was. -

KARIKATUUR. Van de jaren zeventig

switcht Hemmerechts naar de jaren tachtig en de jaren negentig. Negen sekwenties laten keer op keer Petra. Emilia en Hannah Prat en tenslotte Victor aan het woord. Ook de lokaties wervelen dat het een lieve lust is : van Brussel naar Parijs en Zaire en Mexico en Frankrijk tot en met Gstaad waar de ravijn wacht op haar

prooi...

Waar Hemmerechts vroeger haar figuren geleidelijk aan bedekte onder een deken van bezwerende woorden — en de rest was zwijgen — is het hier een gekrakeel van jewelste geworden. Het voortdurende gebabbel van Joëlle. Marie-France e tutti quanti. het heen-en-weer-gerots in ruimte en tijd en dan nog al die emotionele turbulenties op de koop toe (de oom van-Petra had ook iets met haar zus enzovoorts enzoverder...) : het lijkt wel op een karikatuur van een bepaald soort familiefeuilletons. Hemmerechts heeft dus het kind met het badwater weggegooid. Komplete innerlijkheid werd ingeruild voor komplete uiterlijkheid. Zo monumentaal sprakeloos haar debuut was LEen zuil van zoon. zo uitgelaten burlesk gaat het er hier aan toe.

Hemmerechts heeft het allicht niet zo bedoeld. ze wou immers alleen maar iets anders. En dat is het dus wel degelijk geworden. Als Hemmerechts zichzelf in het vervolg een beetje meer tijd gunt — bewijzen hoeft ze niets meer — kan ze misschien eindelijk eens een echte roman schrijven. Dit zou dan moeten uitlopen op een syntese van haar vroegere. organische en langzame vertelstijl en deze hyperkinetische scenariostijl. Maar de wegen van de dialcktick zijn natuurlijk ondoorgrondelijk. laat staan : van Hemmerechts' dialektiek. En dat is maar goed ook zo.   ■

Frank Hellemans

Kristien Hemmerechts. -Zonder grenzen'. De Arbeiderspers. Amsterdam. 258 blz.. 599 fr.

LIEFDE IS

TWEE VINGERS LANG

Kristien Hemmerechts schreef het scenario voor een burleske familiesoap.

HET MINSTE WAT je van Kristien Hemmerechts' nieuwste roman Tonder grenzen" kunt zeggen. is dat het inderdaad iets anders is geworden. Het familieleven met al zijn onderhuidse spanningen is nog altijd de grote smaakmaker van Hemmerechts. vertelkunst. Maar de ingrediënten werden deze keer wel heel grondig door elkaar geklutst. Zo grondig zelfs dat je je afvraagt of Hemmerechts uiteindelijk misschien een parodie op haar vroegere werk wou schrijven : een spel zonder grenzen ?

Hemmerechts heeft al langer dan vandaag.te kennen gegeven dat ze nu eindelijk eens af wou van dat stigma van vrouwenliteratuur. Ze zou bewijzen dat ze ook nog wel iets anders kende dan de emotionele binnenkant van de femme fatale die als het ware onvrijwillig in haar eigen ongeluk wordt meegezogen. Ze zou bewijzen dat ze bijvoorbeeld ook over mannen kon schrijven of over sex of gewoonweg een spannend verhaal kon brengen.,, Kortom, ze wou bewijzen dat ze wel-degelijk een veelzijdige schrijfster was en geen monomane tante.

Misschien wil ze wel een beetje teveel bewijzen en werd het daarom zo burlesk-druk in deze derde roman. Iedereen van de familie staat er immers te dringen om zich in een nieuw avontuurtje te storten. De woorden van papa zijn nog niet koud of mama is daar al en dochterlief staat al te trappelen van ongeduld om binnen te tuimelen maar de zwager was eerst of de stiefmoeder of de weduwe van de grootoom...

KOMMOTIE. Iedereen — en dus niet alleen de vrouwelijke prota- goniste — doet deze keer zijn duit in het zakje. Het is Hemmerechts vondst dat ze verschillende cameraperspektieven hanteert om elke aktrice aan het woord te laten zoals zij het spel zonder grenzen beleeft. Victor. de man in dit kegelspel. krijgt de eer om met zijn kijk van zaken de familiesoap af te ronden.

Na een stormachtige verhou-, ding met Hannah Prat. een ex-ter- " roriste (,.Als logo kozen ze een tepels p in een krans von sterretjes. een 8-41> vrouwelijk symbool vanwege huig

-

strijd tegen mannelijke machtsstrukturen, en ook een seksueel

symbool. want in de nieuwe wereld Hemmerechts uitgelaten burlesk

FRANK HELLEMANS

Kristien Hemmerechts. „Brede heupen". De Arbeiderspers. Amsterdam, 214 blz.. 570 fr.

DE tante van Cyriel Buysse, Virginie Loveling, had het ook al over twee zussen. In ,.Een revolverschot", uit het begin van deze eeuw, toonde deze initiator van het Vlaamse naturalisme hoe vrouwelijkheid, wanneer die haar duivels ontbindt, aan zichzelf kan ten gronde gaan. De diktie van Kristien Hemmerechts' proza klinkt niet zo militant. „Maar ook bij haar dreigende vrouwelijke hoofdpersonages voortdurend te worden opgeslokt door hun eigen „noodlottige" vrouwelijkheid, hun ingeboren zintuig voor de onmenselijke herhaling van elk leven. Wie anders dan zij, die alle leven doen gebo. ren worden, horen immers beter het tandengeknars van de generaties, zoals die worden stuk gemalen in de ma len van het alledaags fan/Waal bestaan : „Moeders en dochters. Vaders en zonen. Broers en zussen. Moeders en zonen. Vaders en dochters. Zussen. Gezinnen. Huizen. Slaapkamers. Huilen in de nacht. Wachten op de ochtend. Kennen."

Gelukkig gaat het er niet altijd zo kreatuurlijk-naturalistisch aan toe in Hemmerechts' tweede roman „Brede heupen". Het begint zelfs met enkele uitgesproken frivole scènes. Laura, de vierentwintigjarige zus met de brede heupen, heeft al onmiddellijk een avontuur met de baas. Met de inmiddels al typische, afstandelijke Hemmerechts-touch zoomt de camera in op het gebeuren : „Laura trok haar vagina samen. Ze wist van haar fysiotherapeute dat na een bevalling de vaginaspieren uitgerecht waren."

Even later wordt de impliciete suggestie hard gemaakt : Laura is een ongehuwde moeder. De tweede zus uit de tandem wordt nu voorgesteld. En wat blijkt ? Elza, die twee jaar ouder is dan Laura, is een zuil van zout, eksemplaar nummer twee wel te verstaan. In Hemmerechts romandebuut „Een zuil van zout". van twee jaar terug, werd het hoofdpersonage al gefascineerd én afgestoten — maar de fascinatie haalde het tenslotte — door haar grootmoeder. die in een rusthuis

zat te vegeteren. Die grootmoeder heeft zich nu dus enigszins verjongd. maar staart nog altijd even zwijgzaam voor zich uit.

Monoliet

Elza, de grootmoeder in disguise, is na haar studies plots dichtgeklapt en zit als familieschandaal, die haar mond maar niet wil opendoen, al enkele jaren in de psychiatrische verpleging. Terwijl Laura enkele avontuurtjes heeft, wordt regelmatig teruggeblikt op de jeugd van beide zussen en wordt de lezer ingewijd in de fami-

Hemmerechts : zwijgzaam onrecht.

liegeschiedenis. Nu en dan doet Laura met de brede heupen haar opwachting bij Elza, de zuil van zout. Ondertussen krijgen we nog een weinig fraai beeld van de man die Laura ooit heeft zwanger gemaakt. Hij is eveneens met stomheid geslagen en brengt als alkoholieker zijn dagen door in de stamkroeg van eertijds.

Naar het einde van het boek toe zijn

de frivole passages al lang tussen de plooien gevallen. Hemmerechts werpt open en bloot haar kaarten op tafel. In één van de vele flash-backs. herinnert Laura zich aan haar zwangerschap : „Ze zwol en zwol, eerst haar borsten, dan haar heupen, dan haar buik en wanneer ze helemaal was opgezwollen moest er een kind worden uitgehaald. Dat kind zou een jongen zijn of een meisje. Zou een penis in iemand anders steken of een penis in zichzelf laten steken."

Om die eeuwige cyclus van herhaling te vergeten, die door het vrouwelijk lichaam als het ware wordt gesvm- bolizeed, past Hemmerechts een -ha meopatische strategie toe. In plaats van haar personages in opstand te doen komen en een daad van rebellie te laten stellen in beste naturalistische traditie, wordt het zinnebeeld van het zwijgzame onrecht precies opgezocht en gekoesterd : „Als er iets was dat ze miste, dan was het een warm lijf in bed, en zoenen, en strelen."

. De geest, die over Hemmerechts' vertellerschap zweeft, is er Een van heimwee naar de moederschoot. Maar nergens klinkt er een verlossend woord. Voor een regressieve utopie bestaat er immers geen hoop. Het verleden blijft onbereikbaar en zwelt alleen maar aan, zoals het heimwee : „En ik moet nog vijfentwintig worden, dacht Laura, mijn verleden zal aanzwellen, meer en meer beelden zullen onverwacht opdoemen, vaker en vaker zal ik overgeleverd zijn aan heimwee dat volslagen onredelijk is."

Hemmerechts blijft dus dapper verder schrijven aan haar opus. Haar tematiek is genoegzaam bekend : de fascinatie voor ht vegetatieve leven haalt het ook hier weer op de walging en alles verzinkt in finale verstomming en onuitgesproken heimwee. Haar uitgepuurde stijl is minder fanatiek geworden en oogt ietwat soepeler dan in haar eersteling. Er zijn wat ironische standjes en een okkasionele lichtvoetige toets, wanneer de mannen om de hoek komen kijken. Maar zij vervullen slechts de funktie van hors cfceuvre, amuse-gueule, aangenaam intermezzo, kortom.

De zuil van zout blijft oppermachtig zijn verlammende kracht uitoefenen. Hemmerechts kan en wil allicht niet aan die hypnose ontsnappen. Voor wie Hemmerechts eerste roman heeft gelezen, valt er hier dus uiteindelijk niets nieuws te rapen. Tenzij hij of zij natuurlijk ook een aanbidder is van die zouten monoliet. Voor mij alleszins hoeft het niet zo direkt meer. Mijn eredienst ziet er alleszins anders uit. ■

mei. 4989

Heimwee

Twee zussen, door het leven getekend : ook in haar tweede roman, die vandaag verschijnt, blijft Kristien Hemmerechts verder breien aan een neonaturalistische inventaris van „femmes fatales".

1991   Boeken

1   129 184 KULTUUR KNACK 27 moor,

116 Boeken

INTER VIEW

MENSEN ZIJN

WEERLOOS

Overmorgen vrijdag verschijnt de nieuwe verhalenbundel van Kristien Hemmerechts. Een gesprek.   -

ATLAS is de naam van een nieuwe Nederlandse uitgeverij. die vorig jaar ontstond uit een _dissidentie" bij het gereputeerde huis Arbeiderspers. De eerste uitgave van Atlas verschijnt volgende vrijdag :.Kerst en andere verhalen" van de Vlaamse schrijfster Kristien Hemmerechts. Het boek bevat tien aangrijpende verhalen over liefde. gewoonte. seks. tederheid. herinnering. zelfmedelijden en vrolijke wraak. Het titelverhaal _Kerst" verscheen in Knacks kerstnummer in voorpublikatie.

■ „Kerst en andere liefdesverhalen" heet de bundel. Veel mensen hebben wellicht een ander beeld van wat een liefdesverhaal is ?

KRISTIEN HEMMERECHTS : Ik weet dat sommige mensen geschokt zijn geweest door het verhaal _Kerst' in kwek. maar zelf vind ik het een heel ontroerend liefdesverhaal. Volgens mij zit er veel liefde in de bundel maar dan liefde in een bredere definitie dan : man ontmoet STOUW en ze houden %oor eeuwig en altijd van elkaar. Om te overleven. hebben mensen een aantal ideaalbeelden nodig. ook een ideaalbeeld van de liefde. Maar dat zijn illuzies die niet kloppen met onze werkelijke ervaringen. Ik zie de mens als een ontiettend weerloos en kwetsbaar wezen. Wat is er kwetsbaarder dan een naakte man of vrouw Andere dieren hebben een pels maar wij zijn letterlijk naakt. Doordat we rechtop staan. zijn onze geslachtsdelen niet beschermd. Dat is ook het onthutsende aan de foto's van naakte joden uit de koncentratickampen. Schilders die mensen in hun _naakte- naaktheid schilderen. shockeren. maar die weerloze: naakte mens staat volgens mij mi veel dich- ter bij de werkelijkheid dan de verheerlijkte mens uit de renaissancekunst. de David van Michelangelo. Michelangelo benadrukt de spieren. de blik en hij maakt de geslachtsdelen kleiner omdat daar juist die kwetsbaarheid zit. Kunst

kan zich situeren op het niveau sun ideaalbeelden door de mens in zijn grootsheid weer te geven. Dat is wat de renaissance- en de klassieke kunst heeft gedaan maar voor mij is dat nietszeggend. Je hebt dat geloof waarschijnlijk nodig om te overleven. Indien we ons helemaal zouden identificeren met die weerloosheid, zouden we meteen in ons graf kruipen. Mens zijn is een enorm vernederende ervaring. met de dood als ultieme vernedering. Alles wat we doen. is een voortdurende poging om te kompenseren. Ik wil schrijven oor de mens in al zijn weerloosheid. ik wil onze inefficiëntie en onze weerloosheid tonen.

• Het renra van afscheid en verlies komt vaak terug. In _Brokstukken- schrijft u : „Een mens heeft meer dan één Ieren, sterft meer dan één dood.

HEMMERECHTS: Het zit wel meer in die verhalen. Ik wil eigenlijk zeggen dat mensen door verschillende fazen moeten en dat er afscheid genomen moet worden. dat er verlies is. Je wordt opgevoed met het idee dat je leven een rechte. stijgende lijn is. maar ik zie het niet zo. Een mens is als ten slang die op een bepaald ogenblik een huid afstoot en een nieuwe huid krijgt. Dat kan een pijnlijk proces zijn : mensen willen terugkeren naar een voorbije. vroegere huid. Dat zat ook al in ..Een   van zout".

• in het verhaal _Vogels- dat eindigt met de zin : _Hij zou het allemaal kunnen inhalen" ?

• EMMERECHTS : Ja.

die man beseft dat hij zijn leven eigenlijk een beetje u eg-gegooid heeft door te treuren om die vrouw. Afscheid. gemis en verdriet kunnen ontzettend heftig op je wegen.

Men zegt dat een rouwervaring minstens twee jaar duurt. Een echtscheiding. het verlies van een partner. het verlies van een ouder. het verlies van een baan houden allemaal zon rouwproces in. In _Vogels- laat ik mijn personages heftig lijden aan verlies. maar het zinnetje _hij zou het allemaal kunnen inhalen- is dan toch hoopvol. het gaat een stap verder. Ik vind dat de meeste verhalen nogal hoopvol eindigen, ze blijven niet steken in een kultiveren van het verdriet.

111 Her valt opnieuw op hoe uw personages hun gedachten voor zich houden en niet uitspreken.

HEMMERECHTS : Omdat ze niet geloven dat het mogelijk is om met woorden andere mensen te Mit% leden. Ik geloof ook niet echt in _het goede gesprek-. mensen veranderen daar niet door. Dé meesten kunnen ook absoluut niet luisteren. Ik vind het raar dat men mij altijd zegt : _maar uw personages kommuniceren zo slecht-. als je ziet hoeveel mensen er een beroep doen op een terapeut wanneer ze problemen hebben. Als we zo goed zouden kunnen praten met elkaar. indien een gesprek zo n heilzame funktie zou hebben. dan zouden ne toch niet moeten een beroep doen op een terapeut' Dat bewijst toch dat we inderdaad heel moeilijk kommuniceren.

• Gevoelens warden in int' verhalen ook wok ~gewend

HEMMERECHTS : Ja. dat sluit daar bij aan. Mensen zijn zelden eerlijk met zichzelf. laat staan met anderen. Het gaat dus al fout hij het zelfbeeld : mensen zijn niet noodzakelijk eerlijk met zichzelf. Dat properen ze nel. maar er zijn inkonsistenties. zeker in relaties met anderen.

• L'w permijuiges lijken te overleven <hun-hun gedichtengang.

HEMMERECHTS: Dat heeft te maken met macht. In een gesprek wordt het onderwerp automatisch bepaald door de machtigste. Wie de macht heeft. heeft het

„'Wie

macht heeft, mag zijn

mening zeggen."

recht zijn mening te uiten. Als Laura in Brede heupen" haar meningen niet uitspreekt. heeft dat te maken met haar gevoel dat zij toch niet de maatschappelijke positie heeft waarbij ook maar enige aandacht zou worden geschonken aan haar meningen. Dus zwijgt ze maar.

KrIstien Hemmerechts : „Als we zo goed dan nog terapeuten nodig ?"

zouden praten, waarom hebben we

■ Maar sonts lijken :e juist macht k' verwerven uit die verbeelding ? HEMMERECHTS : De macht van de verbeelding is.00k hun overlel ingsstrategie. Het is zoals bij dissidenten of politieke get an-genen of gijzelaars : ook zij • °vedelen door dc macht van hun gedachten. Zo is

er een Russische dichteres geweest die in haar gedachten gedichten schreef. Elke cipier zalproberen om die verbeelding te breken. Men kan door Je lobotomie le. mands kleine hersenen wegnemen en or die manier die mensen kontroleren. Mee kan een mens proberen psychisch te breken. maar zolang men zijn terbeeldine niet kan fnuiken. is zo iemand eigenlijk vrij.

■ Zoals uw personages de gevangen Ian het bestaan. rui. k relatie raak. ut erleren door hun verbeelding ?

HEMMERECHTS : Fi-

lozofisch beschouwd. hou ik niet van het Woord gevangenis. want dan kom je uit bij een splitsing tussen enerzijds het lichaam. het aardse als gevangenis. het tijdelijke. het infe: rieure, en anderzijds de geest of de ziel of de verbeelding. Zo beland je uiteindelijk ook bij

een   kristelijke

voorstelling. die Zat dat hit aardse bestaan onbelangrijk is. Bij de romantische dichters heet de ziel inder,Z daad de verbeelding. bij Krats is dat de nachtegaal die probeert op ce stijgen. Ik heb me altijd verzet tegen

die voorstelling. want ik ben een agnosticus : eigenhik interesseert het me niet of er een les en na dit legen is. Su Hhar .7 Voor wie ik nu ben. speelt m'n leven zich hier af. Wie het aardse of het lichamelijke afsplitst van de ziel of dc verbeelding

houdt   ,an   het
aardse een veel te

negatief beeld tater. Ik wil mensen luist konfrontcren 'met die aardsheid en die weerloos' held. Belangrijk :s om die weerloos- beid onder ogen :e

willen. zien. hik mensen : dat hen ie. aanvaard dit nu maar eens

Boeken I17

120 Boeken

KNACK 18 maart 1991

INTER VIEW

– -71-

11 in „Opgegeild" vertellen twee partners allerlei seksuele fantazieties ? HEMMERECHTS Ja. die fantasietjes zijn ook wel keihard. Ik denk dat „Opgegeild" iets heeft van „Lust" van Jelinek : het is uiteindelijk een uiting van walging. Je krijgt een opstapeling van alle mogelijke aberrante seksuele fantasieën. een monotone opsomming van verhaaltjes, niet niet de bedoeling om iemand op te geilen. maar om walging uit te drukken. Het is een konfrontatie met de mens als geil dier. In „Opgegeild" leidt die konfrontatie tot een doodsverlangen.

Onze maatschappij heeft ontzettend veel moeite om het primaire dierlijke gevoel van geilheid in harmonie te brengen met het zuivere liefdesideaal. Liefde en geilheid kunnen samenvallen maar dat hoeft niet. Seks kan uiteraard een uiting zijn van liefde en tederheid. maar geilheid is iets anders dan liefde. Misschien zijn het verhalen die proberen die kloof te overbruggen. Je kan verhalen schrijven die zich alleen maar bezig houden met die geïdealiseerde liefde, of je kan pornografisch schrijven, maar ik wil verhalen waarin beide samen komen. Passie heeft te maken met geilheid. passie is het meer gesublimeerde woord, het overvalt je juist omdat het zo irrationeel is. Je verliest de kontrole over jezelf. Daarom wordt het waarschijnlijk ook gezien als een gevaarlijke. destruktieve kracht. I Mensen zijn bereid tot hele gekke dingen als ze in de ban van de passie zijn. Daarom

probeert men om het in welvoeglijke banen te leiden : binnen prostitutie of sekshows kan het dan weer wel, of je kan met vakantie naar de Filippijnen. In heel veel literatuur is passie een destruktieve kracht. „Romeo en Julia" is niet een verheerlijking van de liefde : op het einde van het stuk ligt heel het podium vol met lijken. Het toont juist het destruktieve van een passie aan : die twee willen die passie beleven, al betekent dat de dood van zoveel mensen. Ik probeer verhalen te schrijven die liefde en geilheid of passie op de een of andere manier in harmonie proberen te brengen. Ik voel me met dat soort verhalen vaak totaal verkeerd begrepen. Mensen zijn geschokt. terwijl het verhalen zijn die juist verlangen uitdrukken naar zuivere liefde. maar gekonfronteerd worden met iets helemaal anders en daar walging voor uiten. Ik vind het jammer dat mensen niet verder kijken dan -er staan vuile woordjes

• In „Opgegeild" staat ook : ,.red me van dit. Hersenspinsels. Fantasie." HEMMERECHTS : Wil je vragen of dat over mij gaat of zo

• Waarom hebben uw personages raak een neiging tot lichte waanzin ? HEMMERECHTS : Met de verbeelding kan je aan dwang ontsnappen. maar het gevaar bestaat natuurlijk dat je in een schizofrene situatie terecht komt. zoals in

„Brede heupen" toch bijna het geval is : het innerlijke leven. de gedachtenwereld heeft geen band meer met het eigenlijke leven. _Red me van fantazieen" is een noodkreet uit angst voor waanzin.

■ Waarom vroeg u : „Wil je vragen of dat over mij gaat ?"

Haenuceirs : Omdat je het gemakkelijk zo kan interpreteren : het gaat over iemand die telkens verhalen aanbiedt aan haar partner en ik ben ook iemand die

,Aanvaard wie le bent."

verhalen vertelt of schrijft. Ik zeg niet dat het de interpretatie is. maar ze dient zich wel aan. Het schrijven van fiktie is op zich schizofreen. Ik vind het zeer bevreemdend : ik zit op de trein of ik ben aan het koken en mijn gedachten zijn heel ver weg. ik zit te denken aan mijn personages die niet eens bestaan. Daarom : als je het wil. kan je die zin lezen als komende van de schrijfster die zegt : -red mij van het schrijven van fiktie . En wat de schrijver van fiktie redt, is dat het op een vreemde manier maatschappelijk aanvaardbaar is. Misschien heb je als schrijver een rol van uitlaatklep. De maatschappij moet het hebben van een rationele konstruktie, maar beseft misschien-dat het irrationele zijn uitlaatkleppen moet hebben. Ik denk dat kunst. dus ook literatuur. die funktie vervult. Ik kan me voorstellen dat ik zou worden opgesloten omdat ik dat rare wezen ben dat met fantaziesituaties bezig is in plaats van met de werkelijkheid. Maar die fiktie is maatschappelijk   aan-

vaard. waarschijnlijk omdat ze appelleert aan de behoefte van -alle mensen om ook hun fantazie te exploreren. Ik

heb vaak het gevoel dat de opvoeding van kinderen erop gericht is om de fantazie in te dijken : schrijvers zijn precies mensen die hun fantasie en intuïtie terug hebben opgenomen en geleerd hebben die te ontwikkelen. Heel reel mensen hebben veel meer fantasie en intuïtie in zich. maar ontwikkelen ze nooit. Zoals een ongeoefende spier is dat een aanleg in hen : anders zouden mensen die niet schrijven toch niet lezen.

■ Tijdens het lezen dacht ik : het grijpt de lezer bij de keel, maar wal doet het niet de schrijfster ?

HEMMERECHTS: Wel, je bent• aan het schrijven en je gaat ver, ver. ver. Maar het goede is dat je daaruit breekt : je moet gaan koken of er komt bezoek of je gaat les geven. Dat scheelt. Soms heb ik wel het gevoel van : ik wil niet meer. Ik heb toch ook al een aantal keren vreselijke huilbuien gehad. Dan voel ik me heel klein en bang. Als je schrijft moet je iedere keer de moed hebben om ver te gaan. om een aantal dingen te konfronteren. niet alleen van jezelf maar ook van wat het is om mens te zijn. Als je schrijft. moet je bereid zijn om heftig te voelen. heftig te ervaren. Neem nu de angst voor de dood, voor waanzin, voor je eigen geilheid. of angst voor verlies. voor afscheid. Je voelt die even. zoals iedereen dat voelt, maar als je daar over gaat schrijven moet je het helemaal beleven. Henry James heeft ooit een boek geschreven nadat hij op de trap van een appartementsblok even door een open deur iets zag.

Daar heeft hij een hele roman uit gemaakt. Ik denk dat dat heel essentieel is. bij mij werkt het ook zo : je maakt even iets mee. en dan ga je in je denken en je voelen heel ver. Het is niet zo dat ik alles wat ik schrijf letterlijk beleefd zou

„Schrijven is zeer hard."

hebben. maar natuurlijk heb ik het wel beleefd in mijn fantasie en mijn intuïtie. Dat is het enorm inspannende van schrijven. Schrijven doe je niet alleen met dit vrijst op hoofd en banden : indr.1 maar met heel je lijf. met elke spier en elke zenuw. Ik merk de laatste tijd dat ik het beste schrijf als ik weet dat ik bijvoorbeeld maar drie uur heb : zo lang kan ik die spanning volhouden. maar niet langer. Dan toef ik er ook niet zo tegen op te zien : het zal maar kort en belik zijn.

Je moet je totaal geven en als je denktdat je alles gegeven hebt. dan moet je nog meer geven. Je moet als schrijver bereid zijn om daar in totale naaktheid en weerloosheid te staan. Het is heel spannend en vermoeiend. maar daarom ook voel ik • me verschrikkelijk kwetsbaar. Het engagement is zo groot. en als dan iemand roept : Hemmerechts zeurt weer". komt dat hard aan. lk denk dat de meeste mensen dat niet beseffen. ze denken : _ze schrijft die verhaaltjes maar op". Ze hoeven dat ook niet te beseffen. Mijn engagement is totaal immaterieel. wat telt is het werk dat daar is.

■ In de verhalenbundel staat ook sprookje : het eerste pure autobiografische verhaal ?

HEMMERECHTS: Ja. waarom ? Omdat ik zo vaak de vraag gekregen heb : waarom is er zoveel dood in je werk ? lk ben ook vaak aangevallen geweest omdat ik te pessimistisch was. Als je het verhaal leest, zal je begrijpen dat dat een pijnlijke aanval is. Ik denk dat ik de behoefte had om te zeggen : daarom. lk hoef daar niets aan toe te voegen. alles staat in dat verhaal. Maar ik merkte dat ik er erg moeilijk over kon praten. ik had er niet zomaar woorden voor. ik was geblokkeerd. Die gebeurtenissen komen terug in meerdere verhalen. ook in verhalen waar het misschien niet meteen merkbaar is. Ik heb het eindeloos verborgen. versluierd en verhuld. Een aantal verhalen in deze bundel zijn ook nog doordrongen van dood en verlies en die temis zitten ook in de roman waar ik nu mee bezig ben. Ik heb me wel eens verkeerd begrepen gevoeld. Vroeger was ik een punkertje. want ik had hele korte haren. maar uit het verhaal blijkt dat die korte haren voor mij een hele andere betekenis hadden. Met het verhaal wil ik eigenlijk zeggen : kijk. mensen. daarom is er zoveel dood. zoveel fataliteit en pessimisme. Ik denk dat het een soort recht van antwoord is. Ik wilde zelf greep krijgen op mijn eigen levensgeschiedenis. Met het verhaal geef ik er vorm aan. Dat is helemaal anders dan het in een interview te vertellen. want dan ontsnapt je alle greep. het wordt een anekdote. een fait divers in een blad en dat verkoopt dan goed. Daarom was het voor mij ontzettend belangrijk om dat te schrijven : het verlangen, om mijn eigen autobiografie terug .te claimen. Je publiceert en je wordt een beetje een publieke vrouw, je geschiedenis ligt te grabbel in zoveel interviews en artikels. Mensen kunnen zo-

maar iets zeggen en schrijven over je en Je hebt daar geen enkel verweer tegen. Ik wou. los van alle patetiek. zeggen van : „voilá mon histoire". Het bevrijdt me ook van er te moeten over praten omdat ik nu alleen maar moet zeegen : lees dat verhaal.

■ L' schrijft korte Verhalen én romans. Enkele critici menen dat u veeleer een schrijf- ster van korte verhalen bent ? HEMMERECHTS : Het zijn twee totaal andere dingen. Het korte verhaal komt kronologisa het eerst. Je schrijft vaak omdat er iets je bezie houdt. iets Wat je niet echt begrijpt. dat je intrigeert. dan zoek je uitdrukkingsvormen en beelden om dat te verwoorden. Als ik met een bepaald tema bezig ben. zal ik dat eerst als liet ware in een kort verhaal onderzoeken. Misschien zijn korte verhalen boeiender omdat het nog meer een zoektocht is. en voelt de lezer ook het zoeken. Als ik een roman schrijf. is het meer een uitwerken van wat ik in korte verhalen al ontdekt heb. Je kunt naast elke roman korte verhalen leggen : bij ..Een zuil van zout" is dat „De zesde van de zesde van het jaar negentienzesenzestig" of „Anna op de blauwe steen" of „Roze. bij .Brede heupen" was dat heel herkenbaar „Zusters" en bij ..Zonder grenzen" zijn dat „Brokstukken" en „Weekendzusjes". die nu in de nieuwe bundel staan. Die verhalen zijn eerst geschreven. De roman waar ik nu aan bezig ben. werkt verder op „Kerst" en „Regen" en ..Gas".

Je ziet iets. je voelt iets aan. nog helemaal intuïtief. en dat probeer je toch in woorden te grijpen. Dat initieel moment heeft iets visionairs. Dan volgt de koncentratie om het te gaan vertalen. Later. als ik er meer inzicht in krijg of doordat ik dat verhaal geschreven heb. kan ik het breder gaan uitwerken. Romans hebben ook een veel breder publiek dan verhalen. voor heel veel mensen heb ik alleen maar die romans geschreven. Korte verhalen vergen meer inspanning van de lezer : het is niet helemaal af. de lezer moet zelf nog een aantal dingen invullen. Ik schrijf wel graag romans omdat het je veel meer armslag geeft. veel meer vrijheid laat. Een kort verhaal moet het veel meer van ascese en discipline hebben. het is heel strak en streng. je mag niet afdwalen. In een roman mag je afdwalen. je kan er veel meer in kwijt. lk denk dat je het kan vergelijken met een leeservaring : veel mensen vinden het prettig aan een roman dat ze zich erin kunnen verliezen. Dat heb je nooit met een kort verhaal. Je wordt wel heftig gegrepen maar het is te kort om je erin te verliezen. Hetzelfde heb je als je schrijft : ik ben nu een aantal maanden bezig niet een nieuwe roman en ik zit helemaal lekker in de wereld van die roman.

■ LI debuteerde pas in 1987 en kende sindsdien een indrukwekkende produktie. HEMMERECHTS : Zal ik daarvoor eens een beeld gebruiken ? Mary Gordon vergeleek het verschil tussen een schrijfster en een

INTERVIEW

schrijver met dat tussen een c» erw inte rende beer en een overwinterende berm Blijkbaar steekt de beer een denneappe in de kont van de overwinterende berig ..so that she can not shit". want als ze da' zou doen. zou de kuil waarin ze zit. over stronten of geblokkeerd geraken. Als he dan lente wordt. kruipt de berin uit han- hol en trekt ze die denneappel uit en alle stroomt eruit. (Lacht.) De beer heeft he de hele winter lang her en der kunne, doen. maar die berin heeft het alleman moeten inhouden. Ik moest lachen wan het was heel herkenbaar voor me. Ik

eigenlijk laat beginnen schrijven. ik su toch bijna zevenentwintig. was al ge trouwd en had al mijn eerste kind. Ieder een die me toen kende kan bevestigen da er geen haar op mijn hoofd aan dacht or schrijfster te worden. Ik heb wel dagboe ken bijgehouden maar die hadden hele maal geen literaire pretentie. Het elemen vormgeving. wat toch essentieel is bij het schrijven. ontbrak totaal. Misschien ben ik zoals die berin die zolang geslapen heeft en dan komt het er plotseling allemaal

uit. lk heb nog niet het gevoel dat het 0: is. Ik weet precies wat ik na dit boek u- gaan doen. maar ik hou er rekening me dat het ooit op zal zijn.

■ Bent u daar bang voor ? HEMMERECHTS : Nee. integendeel zelf, het zou misschien bevrijdend zijn als h, gedaan was. Je leeft op twee niveaus. I - denk ook vaak : ik heb zesentwintig jas geleefd zonder schrijven. Het kan toe aal ik zoals die overwinterende ben plotseling uitgekakt ben thichli. Ik ka me voorstellen dat het gedaan is en dat dan af en toe nog een student langskon die een werk over mij wil maken. dat dan als het ware herinneringen uit de ot de doos ophaal. Ik voel dat het nu n• niet op is. de drang is nog ontzetten sterk maar het lijkt me waarschijnlijk d. het op een bepaald moment gedaan is e dan vul ik niet gaan pompen. Mijn id■ II sche ‘oorstelling_van leven houdt eigenli geen schrijven in. Ik zie mc dan 'cel reiz, en ik denk soms ook al aan kleinkindere, Misschien wordt ik dan een trotse. e, liefhebbende grootmoeder. Schrijven is , hard en zwaar maar ik kan het niet late: Het brengt ook ontzettend aangenan dingen met zich mee. Je krijgt veel as, dacht. veel lieve attenties ‘an mensen d je werk waarderen. Wic ik nu hen. w or. ook in heel grote mate bepaald door ,s ik geschreven heb : ik ben Kristien He Merechts. de schrijfster. Dat is allema zeer aangenaam. maar het zou ook prat zijn om diegene te zijn die ooit geschres' heeft dacht,.

Johan Vandenhrouci

ate „Op een dag houdt het op."