Spreken en luisteren in de bovenbouw

SPREKEN EN LUISTEREN IN DE BOVENBOUW

Jan Gilté

1   Inleiding

Ook in het onderwijs beweegt een en ander, dat staat buiten elke twijfel. Alternatieve wegen worden verkend. Om de richting van die wegen aan te duiden, circuleren heel wat namen: leren leren, taakgericht werken, procesgericht werken, zelfstandig werken, zelfstandig leren....

Hoewel deze termen mekaar niet dekken vanuit leertheoretisch standpunt, toch hebben ze alle een gemeenschappelijk fundament: een geloof in de leer-kracht van leerlingen, of m.a.w de overtuiging dat leerlingen hun leervaardigheid kunnen ontwikkelen. Of zelfs sterker geformuleerd: dat juist dit de belangrijkste opdracht is/wordt van eenieder die 'onderwijst'.

Toch is dit niet evident. Wie vandaag op Vlaamse scholen rondloopt, hoort nog altijd vooral stemmen van leerkrachten. Dit betekent dat overdracht nog altijd het overwicht heeft, of m.a.w. dat onze leerlingen nog altijd overwegend 'luisteren'. In deze context pleiten voor zelfstandig leren of nog sterker zelfverantwoordelijk leren, lijkt mij dan ook (voorlopig?) een brugtever. De sprongvan overdrachtgericht naar procesgericht onderwijs is gewoon te groot. Laten we eerst werken aan activerend onderwijs en via actieve werkvormen voorzichtige stappen zetten naar het zelfstandige leren. Als je leerkrachten hiervan wil overtuigen moet je hen benaderen op hun eigen vakgebied: leerkrachten zijn zeker bereid alternatieven te overwegen als die hen beter en ook haalbaar lijken in hun concrete klassituaties.

Waarom deze inleiding? Omdat onze benadering van spreken en luisteren uitgaat van bovenstaande stelling(en) die we samen kunnen vatten in 3 basisopties:

1 Wij geloven in de leer-kracht van leerlingen.

2 Wij bieden heel wat actieve werkvormen.

3 Wij benaderen leerkrachten op hun terrein en bieden hen materiaal dat 'af' is naar vorm en inhoud.

Spreken en luisteren in de bovenbouw 1 91

Uitgaande van deze basisopties zijn volgende oriëntaties kenmerkend voor onze aanpak:

In elk jaar werken we naar een centrale totaalvaardigheid. Voor het vijfde jaar is dit het debat en voor het zesde jaar de discussie. We plaatsten ze in die volgorde omdat discussie uitdagender is dan debat. In een debat komt het er op aan door goeie argumentatie je tegenstrever te overtroeven en zo het debat te winnen. Strenge beregeling voorkomt ontsporing. In een discussie zijn er ook uiteenopende meningen, maar is het de opdracht van de discussianten te zoeken naar het vergelijk.

Goeie debatten en discussies veronderstellenveel deelvaardigheden. Natuurlijk zijn vele daarvan al in vorige jaren aan bod gekomen. Ze worden hier herhaald en verder uitgebouwd; dit betekent dat we proberen een concentrische leerlijn uit te bouwen met lineaire vooruitgang.

Het geheel omvat 20 tot 25 lesuren die gespreid worden over 5 blokken op het ritme van het schooljaar.

•  Hoewel we daar naar ons gevoel nog te weinig in slagen proberen we onderdelen van taalbeschouwing en literatuur in het geheel te integreren. Dit geeft leerkrachten het gevoel 'twee vliegen in 1 klap te slaan'.

•  Natuurlijk zijn er ook veel raakpunten met de overige vaardigheden, lezen en schrijven.

Belangrijkste facet van leren leren is hier het reflecteren over het eigen spreek-en luistergedrag. Om dit expliciet te stimuleren, worden de lessen systematisch opgebouwdvolgens het OVUR-principe (oriënteren–voorbereiden–uitvoeren – reflecteren).

• Goede luisteraars worden sterk gewaardeerd. Dit alleen al is een voldoende motivatie om in luisteronderwijs sterker te investeren. Bovendien maken we leerlingen gevoeliger voor deugdelijke informatie en argumentatie en verminderen zo de invloed van allerlei vormen van manipulatie. Een duidelijke band met 'leren leven', dus.

92 1 Spreken en luisteren in de bovenbouw

2 Opbouw en doelstellingen cursus 5 2.1 Blok 1: Op zoek naar informatie

1 Wegwijs in de bibliotheek

drempelvrees overwinnen om een bibliotheek of leeszaal binnen te stappen

• inzicht verwerven in de structuur van de bibliotheek

• gericht informatie leren opzoeken

• zoekstrategieën ontwikkelen (o.m. via de computer)

2 Opmaken literatuurlijst (bronnen noteren)

bronnen leren noteren op een correcte, eenvormige manier

• gevoel voor wetenschappelijke correctheid ontwikkelen (als voorbereiding op eindwerk, GIP, hoger onderwijs...)

vaardigheid verwerven in het omgaan met bibliografische gegevens

3 Vnformatiestress

• kritisch leren omgaan met informatie

• bronnen leren selecteren (kritische selectie van de bronnen die werkelijk zullen worden gebruikt)

• een tussentijdse zelfevaluatie maken

• verslag uitbrengen van groepswerk

4 Selecterend en vergelijkend luisteren via radio en tv

• informatie halen uit audiovisuele bronnen = informatief luisteren

• kritische vergelijking maken tussen een radio-en tv-journaal

• aanscherpen van de belangstelling voor de actualiteit

• reflecteren over de nieuwswaarde van beelden

5 Vnformatie vanuit diverse bronnen

• kritische vergelijking maken tussen verschillende media

• informatie halen uit gesproken en geschreven bronnen minipresentatie houden en evalueren

• notuleren van een minipresentatie

Spreken en luisteren in de bovenbouw 1 93

2.2 Luisterstrategieën

1 Topische vragen

• het begrip `topische vragen' leren kennen en gebruiken

• voorkennis leren activeren en gedachten ordenen

• topische vragen leren gebruiken als structurerend element/hulpmiddel bij de verwerking van informatie

2 Vnformatief luisteren

• de inhoud van een (gesproken) boodschap leren reproduceren

• hoofd- en bijzaken van elkaar leren onderscheiden

• luisterend/kijkend informatie achterhalen en/of samenvatten

3 Structurerend luisteren: eigen structuur

de structuur van een boodschap al luisterend leren achterhalen en vragen over de inhoud kunnen beantwoorden

• de geselecteerde informatie op een samenhangende manier kunnen weergeven

4 Structurerend luisteren: vaste structuur

• zelfde doelstelling als voorgaande

• al luisterend de vaste structuren leren hanteren

• greep krijgen op minder gestructureerd materiaal

• hiaten in een uiteenzetting leren zien (voorbereiding op kritisch luisteren)

5 Evaluerend luisteren

leren nadenken over de inhoudelijke en vormelijke kwaliteit van wat je hoort of ziet

zich al luisterend een mening leren vormen over wat gezegd/getoond wordt

• kritische commentaar leren geven bij een luisteropdracht

6 Emotief luisteren

• zich leren inleven in woorden en beelden

• zich leren inleven in de situatie van de persoon die beluisterd wordt, zodat je op een gepaste manier kunt reageren

• emoties en indrukken bij het kijken/luisteren onder woorden leren brengen

94 1 Spreken en luisteren in de bovenbouw

2.3 Interview

1 Soorten vragen

• de verschillende soorten vragen leren herkennen en onderscheiden de bedoeling van de soorten vragen leren kennen

• deverschillende soortenvragen leren benoemen en kritisch leren beoordelen

• de verschillende soorten vragen leren gebruiken

2 Human interest interview

• een human interest interview leren onderkennen

• belangstelling leren tonen voor de geïnterviewde via gerichte vragen

• leren inspelen op de antwoorden en reacties van de geïnterviewde

• leren de eigen mening niet op te dringen

een aantal technieken leren gebruiken en inoefenen, zoals: samenvatten, verduidelijken, spiegelen

een interview leren beoordelen

• een interview leren herschrijven

3 Informatief interview

• een informatief interview (deskundige) leren herkennen

• de eigen kennis leren aanvullen door vragen te stellen aan een deskundige

• vragen leren maken, selecteren en ordenen

• de opbouw van een interview leren herkennen en ontwerpen

4 Harde interview

• een hard interview leren herkennen

• een hard interview kritisch leren beoordelen en op zijn waarde schatten

5 Totaaloefening

• een aantal socialevaardigheden leren gebruiken om de natuurlijke interactie met anderen in een interview te verhogen

• een controlelijst als voorbereiding op het interview leren opmaken en gebruiken

• leren reflecteren op het product én het proces

• feedback leren geven bij de evaluatie van een presentatie

de informatie verkregen uit een interview correct en effectief leren verwerken

Spreken en luisteren in de bovenbouw 1 95

2.4 Debat

1 Argumentatieleer

feiten en meningen goed uit elkaar leren houden

•  inzicht verwerven in soorten argumenten

•  argumenten leren benoemen

drogargumenten leren herkennen en benoemen

•  valse argumenten leren ontkrachten

2 Het minidebat

•  kennis maken met het verloop en de (strenge) regels van het debat

•  leren zoeken naar goede argumenten

leren samenwerken bij het zoeken naar argumenten

•  leren redeneren volgens de 4 fasen

•  argumenten leren formuleren en ordenen

de gebruikte argumentatie leren samenvatten

3 Het debat

•  informatie leren verzamelen over een bepaald onderwerp

•  leren nadenken over een actueel probleem

•  leren zoeken naar goede argumenten

eigen mening leren verwoorden en verdedigen

•  actief en gedisciplineerd leren luisteren naar een tegenpartij

•  argumenten van de tegenpartij leren analyseren

•  zinvol leren reageren op de argumenten van de tegenpartij

•  medeleerlingen leren observeren en beoordelen

•  een verslag en/of beoordeling leren schrijven van een debat

3 Opbouw en doelstellingen cursus 6 3.1 Vergaderen

1 Waarom vergaderen wij?

•  ervaren van de struikelblokken tijdens het vergaderen

•  observeren van een (fictieve) vergadering en geven feedback
  reflecteren over doel en organisatie van een vergadering

•  leren het doel van een vergadering formuleren

•  leren een vergadering voorbereiden

96 1 Spreken en luisteren in de bovenbouw

2 Met mate vergaderen

leren aantekeningen maken tijdens het luisteren naar leerstof leren een schema aanvullen terwijl ze luisteren naar leerstof

•  krijgen zicht op de verschillende soorten vergaderingen

•  opbouw vergadering leren

3 Elk speelt een rol

•  rollen herkennen, benoemen en spelen

4 Begrijp ik je goed?

•  leren samenvatten en parafraseren tijdens een vergadering of discussie

•  leren notuleren

5 Notuleren

•  leren notuleren

3.2 Presenteren

•  een presentatie leren voorbereiden

•  een onderwerp leren afbakenen

•  bronnen kritisch gebruiken

•  een presentatie structureren

•  een inleiding en slot maken
  gebruik van kernwoorden

•  visuele stimuli gebruiken

•  een goeie slide maken

gebruik van non-verbale taal

•  zichzelf en anderen evalueren

•  in groep samenwerken

3.3 Discussiëren

1 Argumenteren Doelstellingen: zie debat

2 Hou het hoffelijk

• juiste communicatieve vaardigheden leren gebruiken - belang ervaren van sociale vaardigheid

Spreken en luisteren in de bovenbouw 1 97

3 De voorzitter

inzicht in taak van de voorzitter

•  onderscheid debat-discussie

•  hoe een discussie voorbereiden

•  hoe een discussie inleiden

inspelen op argumenten

4 Discussie

•  een eigen mening vormen en verwoorden

•  raakpunten zoeken tussen verschillende meningen

•  een verslag schrijven

•  zichzelf en anderen evalueren

3.4 Solliciteren

Zie verslag Herman Deleeuw elders in dit verslagboek.

98 1 Spreken en luisteren in de bovenbouw