Een doorlopende leeslijn voor elke leerling. Alle facetten van leesontwikkeling in het voortgezet onderwijs belicht

2. Taalonderwijs van 12-18

Ronde 5

Regine Bots

CED-Groep, Unit VO-BVE, Rotterdam Contact: r.bots@cedgroep.nl

Een doorlopende leeslijn voor elke leerling. Alle facetten van leesontwikkeling in het voortgezet onderwijs belicht

1. Inleiding

Veel scholen hebben een stil-leesuur of vrij-leesuur. Toch hebben docenten soms twijfels over het rendement daarvan. “Leerlingen vallen soms letterlijk in slaap” of “Ze zitten er met een boek, maar ik vraag me af wat ze ermee doen”, zijn opmerkingen die je hoort als je de effectiviteit van een dergelijk uur bespreekt. Zouden we de positieve effecten van een leesuur kunnen behouden, maar het iets minder vrijblijvend kunnen maken? Die vraag leeft bij veel docenten Nederlands en mentoren in Rotterdam en waarschijnlijk bij nog veel meer docenten.

1. Leesdok

Leesdok is gestart als pilot in het kader van de Rotterdamse Robuuste leesaanpak en heeft als missie van elke leerling een gemotiveerde en succesvolle lezer te maken. Leesdok is ontstaan vanuit de vraag: ‘Hoe brengen we eenheid en ordening aan in alles wat er al is om leerlingen tot betere lezers te maken?’ En: ‘hoe maak je dat vervolgens op een motiverende manier tot een systeem waarin leerlingen met hun docenten stappen kunnen zetten?’ Leesdok biedt een doorlopende leerlijn voor lezen, waarbij zowel aandacht is voor leesvaardigheid als voor belevend lezen en leesattitude. De leerling bouwt een leesportfolio op (Mijn leesdok), waarbij het ontwikkelen van leesplezier en het maken van leeskilometers (op het juiste niveau) voorop staan. Leesdok kan zowel in de onderbouw als in de bovenbouw worden ingezet.

2.1 Doelstellingen

Een belangrijk doel van Leesdok is leerlingen bewustmaken van wat leesvaardigheid allemaal inhoudt. Leesdok beoogt duidelijkheid te scheppen met betrekking tot waar ze nu staan en waar ze naartoe moeten. Ook moeten ze ontdekken welke stappen ze kunnen zetten om daar te komen. De leerlingen krijgen met Leesdok – dankzij de concretisering van tussenstappen – de mogelijkheid tot een succeservaring. Leesgedrag wordt expliciet benoemd, zowel op school als in de vrije tijd.

2

65

DRIEËNTWINTIGSTE CONFERENTIE HET SCHOOLVAK NEDERLANDS

Niet alleen voor leerlingen, maar ook voor docenten en ouders wordt leesontwikkeling op die manier concreter.

Figuur 1: niveaukaart zilver

2.2 Niveaus

Leesdok onderscheidt verschillende niveaus op basis van de niveaubeschrijvingen van de commissie Meijerink (zie het rapport Over de drempels met taal 2008). Daarbij zijn ook tussenniveaus aangebracht, omdat de stappen tussen de niveaus vrij groot zijn. Voor elk niveau is er een niveaukaart, waar voor leerlingen op beschreven staat wat van hen wordt verwacht op dat welbepaalde niveau. Het gaat daarbij zowel om leeshouding en -gedrag als om kennis en vaardigheden (zoals kennis van genres en tekstsoorten of het gebruik van leesstrategieën). Voor de hogere niveaus van Leesdok is ook gekeken naar het proefschrift van Theo Witte (2008) en de niveaus van literaire ontwikkeling die hij onderscheidt.

Ook woordenschat is een belangrijke component. Per niveau worden 60 voorbeeldwoorden onderscheiden op ‘de Woordenkaart’. De leerlingen vullen die kaart aan door per gelezen boek van tenminste vier gelezen woorden de betekenis te noteren.

66

2. Taalonderwijs van 12-18

Figuur 2: Woordenkaart zilver.

Daarnaast is er per niveau van Leesdok de boekenkaart met voorbeeldboektitels van dat niveau. Een boekenlijst met meer titels hoort hier bij. Op de boekenlijst vinden de leerlingen ook verwijzingen naar websites, waar ze nog meer boekentips en informatie over de boeken kunnen vinden. De leerlingen noteren op de boekenkaart welke boeken ze van het niveau lezen. Op elk niveau moet een minimum aantal boeken gelezen worden. Per boek maken de leerlingen een korte verwerkingsopdracht.

67

DRIEËNTWINTIGSTE CONFERENTIE HET SCHOOLVAK NEDERLANDS

Figuur 3: Fragment van een boekenkaart zilver.

2.3 Werken met Leesdok

Een school besteedt minstens een uur per week aan Leesdok. In de eerste les vullen alle leerlingen een leesenquête in waarin ze hun leeservaring tot dat moment vastleggen. De docent houdt een enthousiast verhaal over een boek dat hij of zij zelf met veel plezier heeft gelezen. Ook wordt de niveaukaart voor de klas kort besproken. Hoewel er natuurlijk veel verschillen zijn binnen een klas, werkt Leesdok aanvankelijk met een kaart voor de klas met hetzelfde streefniveau. Leerlingen die juist onder of boven dat niveau functioneren, krijgen een aanvullende kaart.

Tijdens de eerste les wordt ook een leesregistratieformulier uitgedeeld. Leerlingen houden daarop een tijd lang bij wat en hoeveel ze lezen. Daarbij kan het gaan om allerlei ‘leesvoer’: websites, tijdschriften, kranten, fictie, informatieve boeken, enz. Na de eerste les inventariseert de docent de resultaten uit de leesenquête. Zo krijgt hij of zij een eerste indruk van de voorkeuren en de leeservaring van de leerlingen. In de tweede les rapporteert de docent dan kort wat er uit de enquête is gekomen. De leerlingen kiezen hun eerste boek en starten met lezen.

Na de eerste twee introductielessen volgt elke les ongeveer hetzelfde ‘format’. In ongeveer een uur wordt enerzijds gelezen (leerlingen maken leeskilometers), anderzijds vin-

68

2. Taalonderwijs van 12-18

den allerlei leesbevorderende activiteiten plaats: de docent houdt steeds met een aantal individuele leerlingen taalontwikkelgesprekken aan de hand van de niveaukaarten, leerlingen werken aan een boekverwerkingsopdracht of wisselen lees-/boekervaringen uit. Bij Leesdok horen, naast de niveaukaarten bij de verschillende niveaus, lessuggesties voor de invulling van het Leesdokuur, boekenlijsten en verwerkingsopdrachten per niveau. Elke les eindigt bijvoorbeeld met ‘de vraag van vandaag’. Leerlingen wisselen in tweetallen, in kleine groepjes of plenair kort ervaringen uit over wat ze die dag gelezen hebben. Elke les start met een ‘focus op leesbeleving’ waarin een leerling (of de docent) een enthousiasmerende, korte presentatie geeft over een boek.

Docenten zijn blij met de opzet van Leesdok. Dat blijkt uit opmerkingen als: “Leerlingen kunnen elkaar enthousiast maken” en: “Het is niet meer zo vrijblijvend”. Elke leerling kan nu lezen op zo’n niveau dat hij of zij er wat van leert.’

2.4 Taalontwikkelgesprekken

Een belangrijk kenmerk van Leesdok is dat de docent met de leerling praat over zijn of haar leesontwikkeling. De docent houdt met twee tot drie leerlingen per les een individueel gesprek over de voortgang van hun leesontwikkeling. Op die momenten kan de docent ingaan op de specifieke situatie per leerling door bijvoorbeeld titels van boeken aan te reiken die de leerling interessant zou kunnen vinden. Ook bekijkt de docent welke vorderingen een leerling maakt. Is er voldoende tijd besteed aan lezen? Wat kan een leerling doen om meer te lezen? Heeft een leerling moeite met bepaalde doelen? Welke extra inspanningen moet een leerling dan verrichten? Is er een succes te vieren? Zijn alle doelen van een kaart gehaald? Het zijn allemaal mogelijke invullingen van een taalontwikkelgesprek. Zowel de docent als de leerlingen bereiden het gesprek voor en leggen de gemaakte afspraken vast. Leesdok biedt in de handleiding aanwijzingen voor het voeren van dergelijke gesprekken.

2.5 Oudercomponent

Ten slotte wordt een oudercomponent ontwikkeld, met informatie over Leesdok voor ouders en tips om het leesgedrag en de leesvaardigheid van hun kind te stimuleren. Daarbij is ook aandacht voor ander mediagedrag. Bijvoorbeeld: kijk tenminste twee keer per week met je kind naar het (Jeugd)journaal en praat hier vijf minuten over. Of: haal een gratis krant in huis en bespreek samen een artikel. Breng samen een bezoek aan de bibliotheek. Belangrijk is dat er daadwerkelijk veel gelezen wordt – zowel op school als thuis. Het devies moet zijn: altijd een boek of krant bij de hand, altijd leestijd.

2

69

DRIEËNTWINTIGSTE CONFERENTIE HET SCHOOLVAK NEDERLANDS

Referenties

Expertgroep doorlopende leerlijnen taal en rekenen (2008). Over de drempels met taal. De niveaus voor de taalvaardigheid. Enschede: SLO.

Witte, T. (2008). Het oog van de meester. Een onderzoek naar de literaire ontwikkeling van havo- en vwo-leerlingen in de tweede fase van het voortgezet onderwijs. Delft: Eburon.

Ronde 6

Saskia Roelofsen

Fontys Lerarenopleiding, Tilburg Contact: s.roelofsen@hetnet.nl

Examentraining: effectief, anders en resultaatgericht. Het inzetten van activerende lees- en schrijfstrategieën bij de examenvoorbereiding Nederlands

1. Een korte probleemschets

Examentraining: effectief, anders en resultaatgericht. Een pretentieuze titel. Koppelen we daar het begrip ‘activerende didactiek’ aan vast en uw wenkbrauwen trekken zich langzaam samen tot een diepe frons.

In de bovenbouw van het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo) / hoger algemeen voortgezet onderwijs (havo) en voorbereidend wetenschappelijk onderwijs (vwo) bereiden we de leerlingen voor op het eindexamen. Teksttraining speelt daarbij een belangrijke rol. Een goed hulpmiddel hierbij – dat bovendien veel gebruikt wordt – is de examenbundel. Het is echter niet stimulerend voor leerling en docent om bij aanvang van de les te starten met de zin: “pak je examenbundel en maak tekst...”.

Daarnaast roept het klassikaal behandelen van de gemaakte tekst meteen de vraag op of leerlingen op die manier wel inzicht hebben/krijgen in de gemaakte fouten en of dat leidt tot een beter tekstinzicht, c.q. examenresultaat. Kortom: is het leerproces wel te bewaken? Controle hierop is moeilijk, want het is met de bestaande werkdruk voor docenten onmogelijk om van elke leerling steeds de opdrachten te controleren en om individueel na te gaan of het tekstinzicht toeneemt. Gebruikmaken van een activerende didactiek zou een hulpmiddel kunnen zijn om de gecompliceerde examenteksten voor leerlingen inzichtelijker te maken en als docent meer kijk te krijgen op het leerproces.

70