Belgisch-Nederlands en de taalnorm in woordenboeken en taaladvisering

8. Taal- en letterkunde

Veel interessanter wordt het als mensen, net als in de gesproken taal, de normen naar hun eigen hand gaan zetten. Dan is de taal niet langer van de ministers van Vlaanderen en Nederland, en van de leraren Nederlands, maar van ons allemaal. De vraag die mij bezighoudt, is wat er gebeurt als mensen zich bevrijden van het keurslijf van de regels van de geschreven taal. Het lijkt erop dat er dan een natuurlijke systematiek ontstaat die veel gemeen heeft met de systematiek van de gesproken taal. Ik zal een aantal gevallen van het Korterlands in mijn lezing verder uitwerken en u laten zien wat de achterliggende structuur is van die vormen en wat de sociale context is waarin die verschijnselen zich hebben kunnen ontwikkelen.

Ik zal beargumenteren dat het Korterlands een buitengewoon boeiend verschijnsel is dat naast het Nederlands aparte bestudering verdienen. En niet alleen door wereldvreemde geleerden in ivoren torens, maar vooral ook door de mensen die het zelf gebruiken, onder andere via het onderwijs in de moedertaal. Onderwijs in het Korterlands zou de geschreven taal enigszins bevrijden van het normatieve karakter en het rode potlood. Het dictee hoeft niet te worden afgeschaft, maar een aanvulling met kennis over de fascinerende eigenschappen van onze schrijftaal zou de kwaliteit van het onderwijs in het Nederlands ten goede kunnen komen.

Ronde 5

Peter Debrabandere

Katholieke Hogeschool Brugge-Oostende Neerlandia/Nederlands van Nu

Contact: peter.debrabandere@khbo.be

Belgisch-Nederlands en de taalnorm in woordenboeken en taaladviseringl

1. Historisch overzicht

In het begin van de 20e eeuw beschrijven verklarende woordenboeken van het Nederlands bijna alleen maar het Nederlands zoals het in Nederland bestaat.

1.1 Van Dale

In Van Dak Groot woordenboek der Nederlandse taal wordt het Belgisch-Nederlands aanvankelijk als Zuid-Nederlands gelabeld. Geleidelijk aan labelt Van Dale het Belgisch-Nederlands nauwkeuriger:

219

ZESENTWINTIGSTE CONFERENTIE HET SCHOOLVAK NEDERLANDS

insta - institutioneel Belgisch-Nederlands

- siB = standaardtaal m Belgie

- iBgs = m Belgie. geen standaardtaa:

- dia re3 = chalecnsch en regiolecnsch Belgisch-Nederlands

- Zuidn=Zuid-Nederlands

- in Belg - m België (soms ook het label België)

• Belg.N. - Belgisch-Nederlands

- gew. = gewestelijk

- Belg N -= Belgisch-Nederlands, niet algemeen of Belgisch-Nederlands, spreektaal of Belgisch-Nederlands, verouderd - - geen label (Dat het om institutioneel Belgisch-Nederlands gaat. blijkt uit de definitie.)

Algemeen wordt Van Dale als een impliciet normatief woordenboek beschouwd (Geeraerts 2000): Van Dale beschrijft de taalwerkelijkheid objectief (met labels) en wie dat wil, kan uit die labels een norm afleiden. In 1999 wordt de Belgisch-Nederlandse woordenschat door een nieuw labelsysteem beschreven: de categorie 'Belgisch- Nederlandse standaardtaal' wordt expliciet erkend. De labels zijn gekozen op basis van corpusonderzoek, frequentieonderzoek en de intuïtie van de redacteuren (Hendrickx 2009; Smisdom 2006). De volgende editie zal werken met een bicentrisch model, dat uitgaat van twee natiolecten: 'Belgisch-Nederlands' en 'Nederlands-Nederlands' (Hendrickx 2009, 2010; Martin 2005, 2010). Alleen dát Nederlands zal ongemarkeerd zijn dat zowel in Vlaanderen als in Nederland gebruikt wordt.

1.2 Andere verklarende woordenboeken van het Nederlands

De derde editie (2009) van het Prisma Handwoordenboek Nederlands (de voortzetting van Kramers) is het eerste woordenboek dat de Nederlandse woordenschat volgens een bicentrisch model beschrijft (Debrabandere 2010a; Martin 2010).

In Van Dak Groot woordenboek (van) hedendaags Nederlands (1984, 1991) wordt aanvankelijk weinig Belgisch-Nederlands opgenomen. Het label 'in Belg.' wordt gebruikt voor institutionele termen en woorden en wendingen die niet als dialectisch worden gevoeld. De edities van 2002 en 2008 zijn met veel Belgisch-Nederlands uitgebreid. Het labelsysteem is nu bijna hetzelfde als in de grote Van Dale.

In Koenen is de 29e editie (1996) de eerste editie waarin Belgisch-Nederlands structureel beschreven wordt. Het label 'Belg.' wordt gebruikt voor institutionele termen en voor "woorden, betekenissen en uitdrukkingen die [...] in België algemeen gangbaar zijn en als Standaardnederlands worden aangevoeld" (p. 7). In de 30e druk (1999/2006) is het Belgische materiaal volledig herzien. Heel wat Belgisch-Nederlands dat in België algemeen gangbaar is en als standaardnederlands wordt aangevoeld, is geschrapt. In plaats daarvan wordt nu meer institutioneel Belgisch-Nederlands beschreven.

220

8. Taal- en letterkunde

Verschueren neemt al in de eerste editie (Modern woordenboek 1930) institutioneel Belgisch-Nederlands en andere Belgisch-Nederlandse woordenschat op. Later wordt Verschueren expliciet normatief. In de laatste edities is dat strikt normatieve standpunt verlaten. De laatste editie (1996) maakt een onderscheid tussen institutioneel Belgisch-Nederlands en "woorden die enkel gebruikt worden in het Nederlandstalige deel van België en die daar vrij algemeen zijn in verzorgde taal, als regionale varianten van de cultuurtaal" (p. 8).

1.3 Woordenboeken van het Belgisch-Nederlands

Nijhoffs Zuid-Nederlands woordenboek (De Clerck 1981) is een taalkundig descriptief synchroon woordenboek dat een verzameling wil bieden van de Belgisch-Nederlandse woordenschat, zonder een normatief standpunt in te nemen. Het label 'Belg.' markeert de institutionele woordenschat. Andere labels (`gall.', `pur.', 'spreekt', `gewest.'...) markeren de bron en de herkomst van de woordenschat.

Recentere verzamelingen zijn Verboden op het werk te komen — Klein woordenboek van Vlaamse taal- en andere eigenaardigheden (Van der Wouden 1998) en het Vlaams- Nederlands woordenboek (Bakema et al. 2003).

1.4 Taaladviesbronnen 1.4.1 Woordenboeken

De normatieve woordenboeken zijn expliciet normatief: ze schrijven voor wat goed is en keuren af wat niet goed is. De moeder van de normatieve woordenboeken in Vlaanderen is ongetwijfeld de Nederlandsche taalgids: Woordenboek van belgicismen van Constant H. Peeters (1930). Vele latere normatieve woordenboeken hebben hierop voortgebouwd.

Het normatieve woordenboek met de langste geschiedenis is Correct taalgebruik (Smedts, Penninckx & Buyse 2006). Het gaat terug op Verzorgde schrijftaal (Talpaert & Buyse 1956).

Het Woordenboek voor correct taalgebruik (Theissen & Debrabandere 2004) heeft een iets kortere geschiedenis en gaat terug op het ABN-woordenboek van H. Heidbuchel (1962) .

De Taalwijzer (Cockx 1998) gaat terug op de Standaard gids voor goed Nederlands (Cockx 1981).

221

ZESENTWINTIGSTE CONFERENTIE HET SCHOOLVAK NEDERLANDS

Het jongste normatieve woordenboek is Stijlboek VRT (Hendrickx 2003). Het heeft geen voorgangers, maar past wel in de Vlaamse taalzorgtraditie.

De normatieve woordenboeken houden vrij traditioneel vast aan de criteria van bron en herkomst en aan het Nederlandse Nederlands als ideaal. Op het gebied van de institutionele woordenschat accepteren ze Belgisch-Nederlandse standaardtaal. Ook buiten dat domein worden steeds vaker Belgisch-Nederlandse woorden als standaardtaal geaccepteerd.

1.4.2 Websites

VRT Taalnet (www.vrt.be/taal/) is de uitgebreide versie van Stijlboek VRT. De schuchtere toepassing van een bicentrisch model wordt expliciet toegelicht. Hendrickx neemt Van Dak Groot woordenboek van de Nederlandse taal als uitgangspunt. Wat daar als `13e1g.N.' in combinatie met 'spreekt?, `oeroud.' of 'niet alg.' gelabeld wordt, accepteert Hendrickx niet als standaardtaal (ook niet in België). Tegenover wat als `alg.Belg.N.' gelabeld wordt, neemt Hendrickx met enige voorzichtigheid in acht.

Op de taaladviesbank Taaladvies. net (2000-2012) wordt regelmatig de vraag gesteld of een bepaalde Belgisch-Nederlandse vorm standaardtaal in België is. Daarvoor wordt een beroep gedaan op het taalgebruik van de spraakmakende gemeente in België ("een niet duidelijk af te bakenen groep gezaghebbende schrijvers en sprekers die in de publieke, sociaal-culturele sector een belangrijke rol spelen: [...] journalisten, schrijvers, leerkrachten, radio- en televisiepresentatoren, acteurs, politici"). Taaladvies. net hanteert het bicentrische model en onderscheidt 'standaardtaal (in het hele taalgebied)', 'standaardtaal in België' en 'standaardtaal in Nederland'. Daarnaast worden ook deze labels gebruikt: 'in België, status onduidelijk' en 'in België, geen standaardtaal'.

1.5 Andere naslagwerken

Belgisch-Nederlandse uitspraakvarianten komen voor in: Uitspraakwoordenboek (Heemskerk & Zonneveld 2000), Groot uitspraakwoordenboek van de Nederlandse taal (De Coninck 1974), Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal (cd-rom 2005), Van Dak Groot woordenboek hedendaags Nederlands (2008), Stijlboek VRT (HendrickxHhH 2003), VRT Taalnet (www.vrt.be/taal) en Woordenboek voor correct taalgebruik (Theissen & Debrabandere 2004). Het Etymologisch woordenboek van het Nederlands (Philippa, Debrabandere, Quak, Schoonheim & Van der Sijs 2003-2009) past het bicentrische model toe. De Nederlands-vreemdtalige vertaalwoordenboeken van Van Dale Lexicografie en de Nederlands-vreemdtalige pocketvertaalwoordenboeken van Het Spectrum werken met Belgisch-Nederlandse ingangen.

222

8. Taal- en letterkunde

1. De norm

Aanvankelijk steunen de adviezen op de overtuiging dat alleen het Nederlands uit Nederland standaardtaal is. Gallicismen, purismen, dialectismen en archaïsmen worden afgekeurd. Dat criterium is in de loop van de jaren aangevuld met oordelen of observaties van gezaghebbende verklarende woordenboeken, met de eigen observaties van de auteur(s) van het naslagwerk en met toegevingen op het gebied van vooral de institutionele Belgisch-Nederlandse woordenschat. Steeds vaker duikt ook het criterium op van de spraakmakende gemeente in België (Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal, Taaladvies. net en VRT Taalnet).

1. Taaladviezen vergeleken

In Debrabandere (2010b) is, aan de hand van twee steekproeven, nagegaan in welke mate de impliciete adviezen van drie verklarende woordenboeken en de expliciete adviezen van zes taaladviesbronnen met elkaar overeenkomen. Daaruit bleek dat de onderzochte naslagwerken elkaar in hoge mate tegenspreken. De negen onderzochte naslagwerken zijn het in minder dan 25% van de onderzochte gevallen met elkaar eens. Als de drie strengste normatieve naslagwerken buiten beschouwing gelaten worden, dan blijken de zes overige naslagwerken het nog steeds in minder dan 50% van de gevallen met elkaar eens te zijn.

4. De norm in het onderwijs

Voor docenten die op zoek gaan naar een norm, is het dus niet eenvoudig om te weten welke norm ze moeten hanteren. De discussie waarmee deze lezing afgerond wordt, kan docenten wegwijs maken.

Referenties2

Debrabandere, P. (2010a) . "Prisma Handwoordenboek Nederlands". In: Neerlandia/Nederlands van Nu., jg. 114, nr. 2, p. 44-45.

Debrabandere, P. (2010b). "Belgisch-Nederlands in woordenboeken en andere naslagwerken". In: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, jg. 120, nr. 3, p. 5-24.

Geeraerts, D. (2000). "Honderd jaar Belgisch in Van Dale". In: Nederlands van Nu, jg. 48, nr. 1-2, p. 19-23.

Hendrickx, R. (2009). "Een Vlaamsere Van Dale". In: Over taal, jg. 48, nr. 4, p. 101103.

223

ZESENTWINTIGSTE CONFERENTIE HET SCHOOLVAK NEDERLANDS

Hendrickx, R. (2010). "Een Van Dale voor Nederlanders, Belgen en Surinamers". In: Neerlandia/Nederlands van Nu., jg. 114, nr. 3, p. 35-37.

Martin, W. (2005). 'Culturele identiteit in Vlaanderen vanuit RBBN-perspectief'. In: Culturele identiteit in het nieuwe Europa. Warszawa: Uniwersytet Warszawski, p. 363-382.

Martin, W. (2010). "Komt wie er het noorden bij verliest, in de bonen terecht? (en

omgekeerd) — Over het gebruik van de labels Belgisch-Nederlands en Nederlands-

Nederlands in verklarende woordenboeken Nederlands". In: Neerlandia/Nederlands

van Nu, jg. 114, nr. 3, p. 32-35.

Smisdom, L. (2006). Hoe algemeen is Van Dales Belgisch-Nederlands, niet algemeen? — Het lexicografische label empirisch getoetst. Afstudeerscriptie. Brussel: Hogeschool voor Wetenschap en Kunst.

Noten

1 Een uitgebreider behandeling van dit onderwerp is Debrabandere (201 Ob), met meer voorbeelden en een met tabellen geïllustreerde beschrijving van het onderzoek waarvan sprake is in paragraaf 3 van deze bijdrage.

2 De naslagwerken waarover dit artikel gaat, zijn in deze literatuurlijst niet vermeld omdat de vermelding in de tekst zelf als voldoende beschouwd wordt.

Ronde 6

Johan De Schryver

Hogeschool-Universiteit Brussel johan.deschryver@hubrusseLbe

Doe normaal en denk gemengd, ook over taalnormen 1. Inleiding

De Vlaamse schoolboeken Nederlands voor het secundair onderwijs hebben, helemaal in lijn met de Vlaamse eindtermen en leerplannen, veel aandacht voor taalvariaties. Overal lees je bijvoorbeeld dat variatie een normaal verschijnsel is en dat mensen in verschillende situaties andere taalvariëteiten gebruiken. Wanneer echter die sociolinguïstische inzichten toegepast moeten worden op de Vlaamse situatie, is het meestal

224